Thursday, December 29, 2016

बुद्ध पूजा सम्येक पाठ (नेपाल भाषा अनुवाद सहित)

पञ्चांग दण्डवत व याचना, 
आ झी त्रिरत्न शरण वना, पञ्चशील कया बुद्ध पूजा याये । न्हापां सकलेँ धर्म पासापिं पुलिं चुया पञ्चांग दण्डवत याये ।
बुद्धं नमामि, धम्मं नमामि, संघं नमामि ।  

ओकास द्वारत्तयेन कतं सब्बं अपराधं खमथ मे भन्ते । 
भन्ते, जिगु थ्व स्वँगू द्वारं छुंनं अपराध जुगू जुसा क्षमा याना विज्यायेमाल ।

अहं भन्ते तिसरणेन सहपञ्चशीलं धम्मं याचामि, 
अनुग्गहं कत्वा शीलं देथ मे भन्ते । 
दुतियम्पि .......
ततियम्पि .......
भन्ते जि त्रिशरण व न्यागूशील सहितगु
धर्म शिक्षा फ्वना च्वना,
कृपा तया शील शिक्षा विया विज्याहुँ ।

त्रिशरणगमन
नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स । – ३
नमस्कार वसपोल भगवान अर्हत् सम्येकसम्बुद्धयात ।

बुद्धं शरणं गच्छामि - बुद्धया शरण वने जि
धम्मं शरणं गच्छामि - धर्मया शरण वने जि
संघं शरणं गच्छामि - संघया शरण वने जि


पञ्चशील पाठ
पाणातिपाता वेरमणी सिख्खापदं समादियामि - प्राणि स्यायेगु ज्या मयायेगु शिक्षापद पालन याये
अदिन्नादाना वेरमणी सिख्खापदं समादियामि - खुया कायेगु ज्या मयायेगु शिक्षापद पालन याये
कामेसुमिथ्याचारा वेरमणी  सिख्खापदं समादियामि - ब्यभिचार ज्या मयायेगु शिक्षापद पालन याये
मुसावादा वेरमणी सिख्खापदं समादियामि - मखुखँ ल्हायेगु, ज्या मयायेगु शिक्षापद पालन याये
सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना वेरमणी सिख्खापदं समादियामि - बेहोसय् लाइगु अय्ला आदि सेवन मयायेगु शिक्षापद पालन याये


बुद्ध बन्दना
नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स

इति पि सो भगवा अरहं सम्मा सम्बुद्धो विज्जाचरण सम्पन्नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथी सत्था देव मनुस्सानं बुद्धो भगवा ति । 

राग, द्वेष मोह त्याका, जुम्ह सम्येकसम्बुद्ध,
विद्याचरणं युक्त जुम्ह, सुगतिस न्ह्याँविज्याम्ह,
लोक स्युम्ह, पुरुष पिंत दमन यायेत सामर्थ्यम्ह,
मनुष्य व द्यो समेतया, गुरु जुया विज्याकम्ह,
बोध जुम्ह, मेपिन्त नं बोध याये फुम्ह बुद्ध

नमो तस्स सम्मासम्बुद्धस्स - नमस्कार उम्ह सम्येकसम्बुद्धयात

ये च बुद्धा अतीता च, ये च बुद्धा अनागता 
पच्चुपन्ना च ये बुद्धा, अहं वन्दामि सब्बदा ।।
नत्थि मे सरणं अञ्ञं, बुद्धो मे सरणं वरं
एतेन सच्च वज्जेन, होतु मे जयमंगलं
उत्तमंङ्गेन वन्देहं, पादपंसु वरुत्तमं
बुद्धे यो खलितो दोसो बुद्धो खमतु तं ममं
बुद्धं जिवितपरियन्तं सरणं गच्छामि

न्हापायापिं बुद्धपिं सकलेँ, लिपा वइपिं सहितनं
आ दुपिं गुलिनं सकलें, बुद्ध पिंत जिगु वन्दना
बुद्ध सिवे मदु मेपिं, बुद्ध हे उत्तम शरण
थुगु सत्य वचन प्रभावं, जुइमा जिगु जयमंगल
वन्दना याये बुद्धया जिं, तुतिया धु नं उत्तम भापिया
क्षमा जुइमा जिगु छुनं, अज्ञानं द्वंगु दुसा
शरण वने बुद्धया जि जीवन थ्व  जिगु ल्यंतले

धर्म वन्दना
स्वाक्खातो भगवता धम्मो सन्दिट्ठिको अकालिको एहिपस्सिको ओपनेय्यिको पच्चतं वेदितब्बो विञ्ञूही ति । 
कना तःगु  बाँलाक्क, खंके फूगु थनया थन
पिइ म्वाःगु पलख धका नं, क्यने ज्यूगु सो वा धका
निर्वाण पाखे तप्यँगु विज्ञपिंस थ थहे नं
विचार यासा थुइके फूगु, थुलि जुल धर्म गुण

नमो तस्स निय्यानिकस्स धम्मस्स - नमस्कार निर्वाण थ्यंका विइगु व धर्मयात

ये च धम्मा अतीता च, ये च धम्मा अनागता
पच्चुपन्ना च ये धम्मा, अहं वन्दामि सब्बदा ।।
नत्थि मे सरणं अञ्ञं, धम्मो मे सरणं वरं
एतेन सच्च वज्जेन, होतु मे जयमंगलं
उत्तमंङ्गेन वन्देहं, धम्मञ्च दुविधं वरं 
धम्मे यो खलितो दोसो धम्मो खमतु तं ममं
धम्मं जिवितपरियन्तं सरणं गच्छामि

न्हापास्यँगु धर्म फुक्कं, लिपा स्यनिगु सहितनं
स्यनाच्वँगु गुलिनं सकतां, धर्मयात जिगु वन्दना
धर्म सिवे मदु मेगु, धर्म हे उत्तम शरण
थुुगु सत्य वचन प्रभावं, जुइमा जिगु जयमंगल
वन्दना याय् जिं निथी कथंगु (लोकोत्तर व लौकिक), धर्म जिं उत्तम भापिया
क्षमा जुइमा जिगु छुनं अज्ञानं द्वंगु दुसा
शरण वने धर्मया जि जीवन थ्व  जिगु ल्यंतले

संघ वन्दना
सुपटिपन्नो भगवतो सावकसंघो, उजुपटिपन्नो भगवतो सावकसंघो
ञायपटिपन्नोे भगवतो सावकसंघो, सामीचिपटिपन्नो भगवतो सावकसंघो, यदिदं चत्तारि पुरिसयुगानि अठ्ठपुरिेस पुग्गला, एस भगवतो सावकसंघो, आहुनेय्यो, पाहुनेय्यो, दक्खिणेय्यो, अञ्जलिकरणीय, अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्सा ति । 

धर्मया लँय् न्ह्याँवँपिं, बुद्धया संघ श्रावक
तप्यँगु लँय् न्ह्याँवँपिं, हेतु निर्वाण मतोतुपिं,
आदर गौरव तयेल्वपिँ, उत्तमपिं च्याम्ह पुद्गल
आवाहान, सत्कार, याना दक्षिणा बिल्वपिं,
ज्वजलपा यायेल्वपिं, पुण्यया बुँ समानपिं

नमो तस्स अठ्ठारिय पुग्गल महासंघस्स 
नमस्कार वसपोलपि च्याम्ह पुद्गल महासंघपिं

ये च संघा अतीता च, ये च संघा अनागता
पच्चुपन्ना च ये संघा, अहं वन्दामि सब्बदा ।।
नत्थि मे सरणं अञ्ञं, संघो मे सरणं वरं
एतेन सच्च वज्जेन, होतु मे जयमंगलं
उत्तामंङ्गेन वन्देहं, संघञ्च तिविधुत्तामं  
संघे यो खलितो दोसो संघो खमतु तं ममं
संघं जिवितपरियन्तं सरणं गच्छामि

न्हापायापिं संघपिं सकलेँ, लिपा वइपिं सहितनं
आ दुपिं गुलिनं सकलें, संघ पिंत जिगु वन्दना
संघ सिवे मदु मेपिं, संघ हे उत्तम शरण
थुगु सत्य वचन प्रभावं, जुइमा जिगु जयमंगल
वन्दना याय् स्वंगू कथंया (शील, समाधि व प्रज्ञा) संघ जिं उत्तम भापिया
क्षमा जुइमा जिगु छुनं, अज्ञानं द्वंगु दुसा
शरण वने संघया जि जीवन थ्व  जिगु ल्यंतले

जल–पूजा
अधिवासेतु नो भन्ते, पानीयं उपनामितं ।
अनुकम्पं उपादाय, पटिगण्हातु उत्तमं ।।१।
भो भन्ते, छलपोलयात, दोहलपा जुल त्वनेगु लः
जिमिगु उपरय् अनुकम्पां, ग्रहण याना विज्याये माल ।

खाद्य–पूजा
अधिवासेतु नो भन्ते, खज्जकं उपनामितं ।
अनुकम्पं उपादाय, पटिगण्हातु उत्तमं ।।२।।
भो भन्ते, छलपोलयात, दोहलपा जुल नसाज्वलँ
जिमिगु उपरय् अनुकम्पां, ग्रहण याना विज्याये माल ।

फलफूल–पूजा
अधिवासेतु नो भन्ते, फलानि उपनामितं ।
अनुकम्पं उपादाय, पटिगण्हातु उत्तमं ।।३।।
भो भन्ते, छलपोलयात, दोहलपा जुल फलफूल
जिमिगु उपरय् अनुकम्पां, ग्रहण याना विज्याये माल ।

भोजन–पूजा
अधिवासेतु नो भन्ते, भोजनं उपनामितं ।
अनुकम्पं उपादाय, पटिगण्हातु उत्तमं ।।४।।
भो भन्ते, छलपोलयात, दोहलपा जुल भोजन
जिमिगु उपरय् अनुकम्पां, ग्रहण याना विज्याये माल ।

व्यञ्जन–पूजा
अधिवासेतु नो भन्ते, ब्यञ्जनं उपनामितं ।
अनुकम्पं उपादाय, पटिगण्हातु उत्तमं ।।५।।
भो भन्ते, छलपोलयात, दोहलपा जुल ब्यञ्जन
जिमगु उपरय् अनुकम्पां, ग्रहण याना विज्याये माल ।

प्रदीप–पूजा
घनसारप्पदित्तेन, दीपेन तमधंंसिना ।
तिलोकदीपं सम्बुद्धं, पूजयामि तमोनुदं ।।६।।
स्वँगूलोकय् जः जुया विज्याम्ह सम्बुद्ध खः ।
अन्धकार नाश याइगु दीपं पूजा याना च्वना ।

पुष्प–पूजा
वण्ण–गन्ध–गुणोपेतं, एतं कुसुमसन्ततिं ।
पूजयामि मुनिन्दस्स, सिरीपाद–सरोरुहे ।।७।।

पूजेमि बुद्धं कुसुमेने नेन, पुञ्ञेन मेतेन च होतु माेक्खं । 
पुप्फं मिलायाति यथा इदं मे, कायो तथा याति विनासभावं ।।८।।

नस्वाःगु नाना रँग, बाँलागु स्वाँ ज्वना
पूजायाना चरणस, भगवान मुनिन्द्रयात
स्वाँ नं पूजा याये बुद्धयात, थुगु पुण्यं मोक्ष लायेमा,
गथे स्वाँफ्व सुकुचिंथेँ, गना वनी शरीरनं,
भालपिये सदाँ जिंनं, विनाश जुइगु स्वभावत

धूप–पूजा
गन्ध–सम्भार–युत्तेन, धूपेनाहं सुगन्धिना ।

पूजये पूजनेय्यन्तं, पूजा भाजनमुत्तमं ।।९।।
योग्यजुम्ह पूजायायेत, उत्तम पात्र जुया
नस्वाःगु धूपज्वना पूजायाये बुद्धयात ।

बुद्धोपदेश सार 
सब्ब पापस्स अकरणं कुसलस्स उपसम्पदा
सचितं परियोदपनं एत्तं बुद्धानंसासनं
याये मते छुनं - पापया ज्या, कुशल ज्या - बढे यायेगु
चित्त शुद्ध - या याँ वनेगु, थ्व हे शिक्षा - बुद्धपिनिगु ।

दश अकुशल (झिता पाप) पाठ  
अभिज्झा ब्यापाद मिच्छादिट्ठी मुसावादा 
पिसुनवाचा फरुसवाचा सम्फप्पलापवाचा
पाणातिपाता अदिन्नादाना कामेसु मिच्छाचारा 
वेरमणी सिक्खापदं समादियामि
लोभ, क्रोध, मिथ्यादृष्टि मनं याइगु स्वता थ्व ज्याः
मखुगु खँ ल्हायेगु, चुक्लि यायेगु, छाक्क ल्हायेगु खँ हानं,
खँ ल्हायेगु ज्या ख्यले मदुगु, वचनं याइगु प्यता थ्व ज्याः
प्राणि स्यायेगु, खुया कायेगु, काममिथ्याचार ज्याः
शरीरं याइगु स्वता ज्या नं, जुल मुक्कं झिता थुलि
पालन याये जिं, थ्व शिक्षापद मयायेगु दशाकुशल

दश पुण्यक्रिया (झिता पुण्यया ज्या) पाठ 
दानं शीलञ्च भावना पत्तिपत्तानुमोदन
वैय्यावच्च अपचायञ्च देसना सुति दिट्ठिउजु

दान, शील, भावना नं, कामना याये परमंगल,
लय् लय् तायेगु परया पुण्यय्, परसेवा सत्कार नं,
स्युगु धर्म खँ कनेगु, धर्म न्यनेत न्ह्यब्वायेगु,
धारणा शुद्ध याना तयेगु थुलि झिगू पुण्य क्रिया ।

चैत्य वन्दना
वन्दामि चेतियं सब्वं सब्बठानेसु पतिट्ठितं
सारीरिक धातु महाबोधिं बुद्ध रुपं सकलं सदा
वन्दना याये दक्व चैत्य, स्वना तःगु थासं थासय्
शारीरिक धातु, बोधि वृक्ष, दक्व बुद्ध रुपयातं

क्षमा याचना
कायेन वाचा चित्तेन, पमादेन मया कतं
अच्चयं खम मे भन्ते, भूरिपञ्ञो तथागत
काय वाक चित्त द्वारा, प्रमादया वसे लाना
जूगु दःसा द्वंगु छुँनं, क्षमा ब्यू द (गम्भीरातिगम्भीर प्रज्ञावान्म्ह) तथागतं

आशिका
इमाय बुद्ध पूजाय, कताय सुद्ध चेतसा
चिरं तिठ्ठतु सद्धम्मो, लोको होतु सुखी सदा
शुद्ध चित्तं यानागु जिं, बुद्ध पुजायागु फलं
सदां ल्यनेमा सद्धर्म, लोक जुइमा सुखी सदां


इमाय बुद्ध पूजाय, यं पुञ्ञं पसुतं मया 
सब्बं तं अनुमोदित्वा, सब्बेपि तुठ्ठ मानसा
गुलिनं पुण्य प्राप्ती बुद्ध पुजायागु फलं
अनुमोदन याना सकस्याँ मन जुइमा सन्तुष्ट नं ।

पूरेत्वा दानसीलादि, सब्बापि दसपारमी
पत्वा यथिच्छितं बोधिं, फुसन्तु अमतं पदं
दक्व पारमिता नापं, दानशीलादि पुरेयाना
इच्छा याःगु बोधि दयेका प्राप्त जुइमा निर्वाण नं

पटिपत्ति पूजा

इमाय धम्मानुधम्म पटिपत्तिया बुद्धं पूजेमि
इमाय धम्मानुधम्म पटिपत्तिया धम्मं पूजेमि
इमाय धम्मानुधम्म पटिपत्तिया सघं पूजेमि
अद्धा इमाय पटिपत्तिया जाति जरा ब्याधि मरणम्हा परिमुच्चिस्सामि

थुकथं धर्मानुकुल धर्माचरणं पूजा याना बुद्धया
थुकथं धर्मानुकुल धर्माचरणं पूजा याना धर्मया
थुकथं धर्मानुकुल धर्माचरणं पूजा याना संघया
थुगु धर्माचरण या याँ, जन्म जरा रोग मरण
मुक्त जुया वनी अवश्य ।

कामना
इमिना पुञ्ञ कम्मेन, मा मे बाल समागमो
सतं समागमो होतु, याव निब्बान पत्तिाया
इदम्मे पुञ्ञं आसवक्खया वहं होतु । 
इदम्मे पुञ्ञं निब्बानस्स पच्चयो होतु । 
इदम्मे पुञ्ञं सब्बे सत्ता सुखिता भवन्तु । 
जिगु थुगु पुण्य फलं, मजुइमा मूर्ख संगत
संगत जुइमा भिंपिं न्ह्यावलेँ मलातले निर्वाणपद
जिगु थुगु पुण्य फलं, मनया खिति चुइके फयेमा
जिगु थुगु पुण्य फलं, निर्वाणपद प्राप्त जुइमा
जिगु थुगु पुण्य फलं, दक्व प्राणि सुखी जुइमा


पत्तिदान (परमंगल कामना)
इदं नो ञातिनं होतु सुखिता होन्तु ञातयो – ३
थ्व झिसं यानागु पुण्य प्राप्त जुइमा ज्ञातिपिन्त

एत्तावत्ता च अम्हेहि सम्भतं पुञ्ञ सम्पदं
सब्वे देवा अनुमोदन्तु सब्ब सम्पत्ति सिद्धिया
आतक झिसं प्राप्त यानागु पुण्य फल सम्पत्ति
दक्व देवं यायेमा अनुमोदन, दक्व सम्पत्ति सिद्ध जुइमा ।

एत्तावत्ता च अम्हेहि सम्भतं पुञ्ञ सम्पदं
सब्वे सत्ता अनुमोदन्तु सब्ब सम्पत्ति सिद्धिया
आतक झिसं प्राप्त यानागु पुण्य फल सम्पत्ति
दक्व सत्वं यायेमा अनुमोदन, दक्व सम्पत्ति सिद्ध जुइमा ।

एत्तावत्ता च अम्हेहि सम्भतं पुञ्ञ सम्पदं
सब्वे भूता अनुमोदन्तु सब्ब सम्पत्ति सिद्धिया
आतक झिसं प्राप्त यानागु पुण्य फल सम्पत्ति
दक्व प्राणीं यायेमा अनुमोदन, दक्व सम्पत्ति सिद्ध जुइमा ।

साधु साधु साधु


















Wednesday, December 28, 2016

बाैद्ध परम्परामा अष्टमङ्गल

 तासी ल्हामोग्याल अर्थात् अष्टमङ्गल देवी


पूर्ण कलशः अाठैवटा मंगल चिन्हहरूले
सजाइएको कलश
श्री वत्स, पुण्डरिक, ध्वज, कलश, चामर, मत्स्ययुग्म, छत्र, शङ्खको संयुक्त रूपलाई (संस्कृत) अष्टमङ्गल (तिब्बती: བཀྲ་ཤིས་རྟགས་བརྒྱད་; चिनियाँ: 吉祥八宝 Jíxiáng bā bǎo) भनिन्छ| हिन्दु, जैन तथा बुद्ध धर्ममा यसको बिषेश स्थान छ| विषेशत: अष्टमङ्गलयुक्त कलशलार्इ पूर्ण कलश भनिन्छ र यसलार्इ शुभ साईत र श्रीसम्वृद्धिको प्रतिक मानिएको छ | परम्परानुसार अष्टमङ्गलका चिन्हहरूमा केही भिन्नता पनि भेटिन्छ । जस्तै नेपालको परम्परामा रहेकाे चामरको स्थानमा तिब्बती पराम्परामा धर्मचक्रको प्रयोग भएको छ । यस्तै हिन्दु र जैन परम्परामा केहि अाठ चिन्ह मध्ये केहिं चिन्हहरू फरक छन् । यी अाठ चिन्हहरूको अा-अाफ्नै प्रतिकात्मक अर्थहरू छन् । यी चिन्हहरू ध्यान साधनामा र शिक्षणमा प्रयोग हुन्छ ।

बाैद्ध परम्परामा अष्टमङ्गल
महायान वज्रयान बाैद्ध परम्परामा अष्टमङ्गल चिन्हहरूको प्रचलन विहारहरू लगायत घरघरमा तथा सार्वजनिक स्थानहरूको कलाकृतिमा समेत देख्न सकिन्छ । भगवान बुद्धले बोधिबृक्ष मुनि बोधिज्ञान लाभ भएको दिन देवलोकवाट देवताहरू अार्इ यी अाठ चिजहरू दान दिएको मानिन्छ । बाैद्ध कलामा अति प्रचलित यी चिन्हहरू अाध्यात्मिक तथा भाैतिक संबृद्धिको समेत कारकको रूपमा मानिन्छ । तसर्थ विहार तथा निजी घरहरूको मूल द्वारहरूमा यी चिन्हहरू चित्रकलामा वा काष्ठकला वा धातुकलामा अंकित गरिएको पाइन्छ । विषेशतः नव विवाहिता दम्पतिकाे, जंको गरेका जेष्ठब्यक्तिको र अन्य गण्यमान्य ब्यक्तिको स्वागत गर्न यी चिन्हहरू अंकित गरी द्वार सजाउने प्रचलन बाैद्धहरूमा प्रचलित छ । नयाँ घर निर्माण सम्पन्न पछि गरिने गृहारम्भ, गृहप्रतिष्ठा पूजा अादि अवसरहरूमा अष्टमङ्गल अंकित माला वनार्इ घरलार्इ घेर्ने परम्परा पनि अद्यापि चलिअाएको छ । नेवार बाैद्ध परम्परामा प्रत्येक शुभ अवसरहरूमा (विवाह, म्हःपूजा, घर छोडेर कतै बाहिर जाँदा अादि) सगुन दिंदा अष्टमङ्गल सम्वन्धी स्तोत्र मंगलाष्तव[३] वाचन गर्ने गरिन्छ । नेपाल वाहेक तिब्बत, भूटान, चीन र मंगोलिया अादि देशहरूमा अष्टमङ्गलको बढी प्रयोग भएको पाइन्छ । तिब्बती परम्परामा यी अाठ मंगल वस्तुहरू धारण गरेका देवी तासी ल्हामोग्याल अर्थात् अष्टमङ्गल देवीको नामले प्रसिद्ध छ ।

अष्टमङ्गलका अाठ चिन्हहरू निम्नानुसार छन् ।

  1. श्रीवत्स
  2. पुण्डरिक
  3. ध्वज
  4. कलश
  5. चामर
  6. मत्स्ययुग्म
  7. छत्र
  8. शङ्ख

यी चिन्हहरूको अर्थ विभिन्न स्रोतहरूमा विभिन्न तरिकाले गरेकाे पाइन्छ । ती मध्ये वढी प्रचलित अर्थबोधहरू निम्नानुसार छन् ।[४]
श्रीवत्स
श्रीवत्स
श्रीवत्स (संस्कृत भाषा) (अंग्रजीः The endless knot, तिब्बती: དཔལ་བེའུ་) डोरीको गाँठो वा ग्रन्थीको स्वरूपमा हुन्छ । शाब्दिक अर्थमा यसको अर्थ 'श्री' ले प्रेम गरेको भन्ने हुन्छ । 'श्री' भनेको लक्ष्मी हो र विष्णुको छातीमा लक्ष्मीको यो चिन्ह हुनुले विष्ण्र र लक्ष्मीको अगाढ प्रेम चित्रित गर्दछ । लक्ष्मी श्रीसम्पति र असल भाग्यका देवी हुनुले यो चिन्ह मंगल चिन्हको सूचीमा पर्न गएको हो । यो चिन्ह कृष्णको छातीमा पनि रहेको मानिन्छ । यस प्रकारको गाँठो वा ग्रन्थीको चिन्ह सिन्धुघाटीको सभ्यतामा भेटिएका माटाका टकहरूमा पनि भेटिएका छन् जसले यस चिन्हको प्रयोगको प्राचीनता सिद्ध गर्दछ ।

बौद्ध परम्परामा यस अनन्त गाँठोको चिन्हलार्इ भाग्यशाली चित्रका रूपमा लिइन्छ । स्वस्तिक झै अनन्त घुमिरहेको भाव यस चिन्हले समेत्ने भएकाले यसलार्इ श्रीवत्स-स्वस्तिकको रूपमा पनि मान्ने गरिन्छ । चीनमा यस चिन्हलार्इ दीर्घायु, निरन्तरता, प्रेम र सामञ्जस्यताको प्रतिकका रूपमा लिइन्छ । बौद्ध परम्परामा यसलार्इ बोधिचित्त, बुद्धको अनन्त प्रज्ञा र करूणाको प्रतिकका रूपमा लिइन्छ । अर्को अर्थमा यसलार्इ बुद्धको शिक्षा मध्येको प्रमुख प्रतित्यसमुत्पाद र अनन्त भवचक्रको रूपमा पनि लिइन्छ । बाैद्ध दर्शनमा यसलार्इ प्रज्ञा र उपायको गाँठो, शुन्यता ज्ञान र प्रतित्यसमुत्पाद ज्ञानको अविभाज्यता, धर्म दर्शन र जीवनको अन्तरसम्वन्धको प्रतिकको रूपमा प्रयोग गरिन्छ।[६] यस वाहेक यस चिन्हले संसारका प्रत्येक तत्वहरूको एक अापसमा हुने अन्तरसम्वन्धको सत्य, कार्य र कारणको सम्वन्ध, अादि र अन्त रहित नहुनु, बुद्धको अनन्त प्रज्ञा, समयसम्वन्धी भ्रमपूर्ण धारणा अादि अवघारणाहरूको समेत प्रतिनिधित्व गर्दछ ।

पुण्डरिका
पुण्डरिक (पद्म)
पुण्डरिका अर्थात् कमलको फूल (संस्कृतमा पद्म; तिब्बती: པད་མ་) काय वाक चित्तको पवित्रताको प्रतिकको रूपमा अष्टमङ्गलको दोस्रो चिन्ह कमलको फूल राखिएको हाे । धमिलो हिलोबाट उत्पत्ति भएर पनि त्यस हिलोको एक थोपा त्यसको पातमा नलाग्ने अर्थमा कलमको फूलले तृष्णा र उपादानबाट मुक्त अवस्थाको प्रतिनिधित्व गर्दछ । यस वाहेक कमल महाभिनिष्क्रमण, कुशलकर्मको संवर्द्धन अादिका पनि प्रतिक हुन् । कुनै पनि देवी देवताहरू कमलको फूल माथि वसाइनुको अर्थ त्यस देवी देवताको पवित्रता, सम्पन्नता, सम्पूर्णता झल्काउनु हो । यसलार्इ अर्को अर्थमा सबै बुद्ध बोधिसत्वहरू भवलोकमा नै उत्पन्न हुन्छन् तर तिनीहरू भवलोकका क्लेशहरू, मनो दुर्बलता र मोह अविद्याबाट टाढा रहेको हुन्छ ।
ध्वज

ध्वज
ध्वज (संस्कृत), (तिब्बती: རྒྱལ་མཚན་) - ध्वज वा झण्डा युद्धमा प्रयोग गरिने चिन्ह हो तसर्थ यसले युद्ध र विजयको प्रतिकात्मक अर्थ दिन्छ । तिब्वती परम्परामा एघार प्रकारका ध्वजहरू लेख्ने चलन छ यसले एघार प्रकारका क्लेशहरूलार्इ जित्ने ज्ञानलार्इ प्रतिनिधित्व गर्दछ । अप्सराहरूले बुनेको, बहुमूल्य हिरा ज्वाहरातको डांठ भएको, मगमग सुगन्ध भएको विजय ध्वज अज्ञानमाथिको विजय स्वरूप सुमेरू पर्वतमाथि गाडिएको ध्यान गरिन्छ । भगवान बुद्धले चार प्रकारका मारहरू (स्कन्धमार, मृत्युमार, क्लेशमार र देवपुत्र मार) माथिको विजयलार्इ इंकित गर्न पनि यस ध्वजको प्रयोग गरिन्छ ।[६] अर्को अर्थमा, बुद्ध शिक्षा संसारभरि भएको प्रसारको प्रतिकको रूपमा पनि ध्वजलार्इ लिइन्छ ।[४]

कलश
कलश
कलश (तिब्बती: གཏེར་ཆེན་པོའི་བུམ་པ་) स्वस्थ, दीर्धायु, संम्वृद्धि, ज्ञानको प्रतिक हो । जसरी कलशमा भरिपूर्ण अमृत सेवन गरी त्यो ब्यक्ति अमरत्व प्राप्त हुन्छ, त्यसरी नै बुद्ध शिक्षा अभ्यास गरी निर्वाणपद प्राप्त गरेको ब्यक्तिले अमृतपद प्राप्त गर्दछ । यो थेरवादी परम्परामा भिक्खु भिक्खुणीहरूले बोक्ने कुम्भको प्रतिक पनि हो । यस प्रकारको कलश वज्रयानी क्रियाहरूमा अभिषेक वा दिक्षा दिँदा प्रयोग गरिन्छ । सबैजसो संम्वृद्धिका देवताहरू जस्तै जम्वल, वैश्रवण, वसुन्धरा अादिको पादतलमा कलश राखिएको हुन्छ। वसुन्धरादेवीको प्रतिमालक्षणमा अाधा ढल्किएको अनन्त रत्नहरूको धारा पोखिरहेको कलशमाथि उनको पाउ राखिएको हुन्छ । यस कलशमा हुने वैभव जति सुकै झिके पनि नरित्तिने, भरिपूर्ण रइरहने प्रकारको हुन्छ । यस कलशको मुख चिन्तामणि रत्न वा तीन रत्नहरू वा कल्प वृक्षले ढाकिएको हुन्छ। संम्वृद्धि सवैतिर प्रसारण होस् भन्ने उद्देश्यले र त्यस स्थानमा विद्यमान हुने सबैखालका मनुष्य अमनुष्य सत्वलार्इ सन्तुष्टि प्राप्त होस् भन्ने उद्देश्यले घर वा मन्दिरको जग मुनि, भञ्ज्याङ्गहरू, तीर्थस्थलहरू, पानीको मूल, नदी र समुद्र अादि महत्वपूर्ण स्थानहरूमा कलश गाडिने प्रचलन छ।

चामर
धर्मचक्र

चामर
चामर चमर (याक)को पुच्छरलार्इ धातुको डांठमा जडान गरी राजाहरू वा देवीदेवताको पुजामा हम्कन प्रयोग गरिन्छ । यस प्रकारको चामर रोगग्रस्त मानिसको रोग निको पार्न वैद्यहरूले प्रयोग गरिन्छ । जसरी चामर हम्किंदा शितलता प्राप्त हुन्छ र थाकेका यात्रुहरूले केहि पाउँछ त्यसरी नै संसाररूपी अनन्त यात्रामा रहेका प्राणीहरूलार्इ बुद्ध शिक्षा अभ्यासले त्यस अनन्त यात्राबाट वाहिर निकालिदिन्छ ।

तिब्वती परम्परामा अष्टमङ्गल चिन्हहरूको समूहमा चामर प्रयोग नभर्इ धर्मचक्र प्रयोग गरिन्छ । धर्मचक्र (संस्कृत) (तिब्बती: ཆོས་ཀྱི་འཁོར་ལོ་) गाैतम बुद्धको सार धर्म र प्रथम पटक उपदेश देशना गरको महान घटनाको प्रतिकको रूपमा प्रयोग गरिन्छ ।

मत्स्ययुग्म
मत्स्ययुग्म
मत्स्ययुग्म (संस्कृत), (तिब्बती: གསེར་ཉ་[७]) गंगा जमुनाको प्रतिकको स्वरूप प्रयोग गरिन्छ । यस वाहेक यस चिन्हले चीनी परम्परामा यिङ्ग याङ्गले जस्तै दुर्इ तत्वको सन्तुलित जोडबाट प्राप्त हुने पूर्णता जनाउँछ । उदाहरणका लागि चन्द्र र सूर्य नाडी, महिला र पुरूष, दिन र रात अादि जुन एकअर्काको परिपूरक हुन्छन् । माछा अति छिटो वढ्ने प्रजाति हुनाले यसलार्इ संवृद्धिको प्रतिकका रूपमा लिइन्छ । तसर्थ यस चिन्हले उत्पादनशीलता र उर्वरता जनाउँछ । बाैद्धपरम्परामा समुद्रले प्रतिकात्मकरूपमा संसारलार्इ जनाउँछ । जसरी माछा पानीमा अानन्दपूर्वक, स्वतन्त्रपूर्वक, निर्भिकतापूर्वक तैरिन्छ वा खेल्छ, त्यसरी नै मुक्त ब्यक्तिहरू प्रशन्न र स्वच्छन्द भर्इ संसारमा बाँच्छ । यस प्रकारले यस जोडी माछाले मुक्त ब्यक्तिको महत्वपूर्ण गुणलार्इ जनाउँदछ ।

छत्र
छत्र
छत्र (संस्कृत) (तिब्बती: རིན་ཆེན་གདུགས་[१]), अर्थात् छाता सुरक्षा र प्रतिष्ठाको प्रतिकको रूपमा प्रयोग हुन्छ । जसरी छाताको प्रयोगले माैसम (घामको ताप, पानी) को प्रतिकूल प्रभाव रोक्छ त्यसरी नै सद्धर्म धारणले हानिकारक शक्तिहरू र रोगहरू बाट रक्षा गर्दछ । सद्धर्म ज्ञान उत्पन्न भए पछि यसले क्लेशको तापलार्इ रोकी शीतलता प्रदान गर्छ । सीतातपत्र देवी (सेतो छत्र) यो चिन्ह सँग सम्वन्धित देवी हुन जसलार्इ भयबाट रक्षा गर्ने देवीका रूपमा पूजिन्छ ।

छत्रको दोस्रो अर्थ सम्मान प्रतिष्ठा हो । उच्च अोहदाका ब्यक्तिहरूलार्इ अोहदानुसारको छत्र अोढाइन्छ । तसर्थ छत्रले त्यसको मुनि वस्ने ब्यक्तिको महत्व र अोहदा जनाउँछ ।

बाैद्ध परम्परामा छत्रको डाँठ गाडिक्एरको विन्दुलार्इ ब्रह्माण्डको केन्द्र विन्दु मानिन्छ र छत्रको फिजिएको माथिल्लो भागले ब्यापकता जनाउँछ । बुद्ध शिक्षाले पाएको ब्यापकता, जनजनको मन जित्न सफल भएको बुद्धको शिक्षा भएकोले बुद्धलार्इ चक्रवर्ति पदबाट पनि पूजिन्छ । तसर्थ बुद्धको चक्रवर्ति पदको प्रतिक स्वरूप पनि छत्रलार्इ लिइन्छ । चैत्य/स्तुपको गुम्वजको माथि चतुकोणाकार हर्मिका हुन्छ र त्यस माथि राखिने त्रयोदश भुवन भनिने १३ चक्का वृतहरू यहि छत्र हुन् ।

दक्षिणावर्त शंख
शंख
दाहिने धुमेको शंख (संस्कृत) (तिब्बती: དུང་དཀར་གཡས་འཁྱིལ་) ले सुमधुर, गहिरार्इ सम्म पुग्न सक्ने धर्मको ध्वनीको प्रतिक जुन ध्वनीले गहिरो अज्ञानको अवस्थाबाट ब्युँझार्इ दिन्छ। वास्तवमा शंखनाद (शंख बजाउनु) पूर्वकालहरूमा महत्त्वपूर्ण सभाहरू बोलाउनका लागि र युद्धमा अाफ्नो शक्ति र सत्ताको प्रदर्शन गर्न प्रयोग गरिन्थ्यो । यस बाहेक शंखनादले अमङ्गललार्इ हटाउने, खराव अात्माहरूको प्रभावलार्इ रोक्ने, प्राकृतिक प्रकोप हुन नदिने र हानिकारक प्राणिहरूलार्इ तर्साउँछ भन्ने मान्यता रहेको छ ।[८] बाैद्ध परम्परामा शंखलार्इ धर्मको उद्धोषणाको प्रतिकको रूपमा प्रयोग गरिन्छ । धर्म उद्धोषणा रूपी शंखनादको स्वर अपाय नरक लोक सम्म पुग्छ र नरकवासीहरूलार्इ समेत मुक्ति पदमा अाउन उत्प्रेरित गर्ने भन्ने मान्यता छ ।[९] हिन्दुमान्यतानुसार शंख भगवान विष्णुको एक हातमा धारण गर्ने वस्तु हो ।
पाद टिप्पणी[सम्पादन गर्ने]


  1. Sarat Chandra Das (1902). Tibetan-English Dictionary with Sanskrit Synonyms. Calcutta, India: mainly used in buddhismBengal Secretariat Book Depot, p.69
  2. Source: bkra-shis-rtags brgyad.
  3. मंगलास्तव, अनुच्छेद ९ श्रीवस्त पुण्डरिक ध्वजवर कलश चामर मत्स्य युग्म त्वंछत्र हेमदण्ड रविशशी उभयो दक्षिणावर्त शंख
  4. Shakya, M.B., 2000. Sacred Art of Nepal: Nepalese Paubha Paintings: Past and Present. Handicraft Association of Nepal, Kathmandu.
  5. Source: Dpal be'u
  6. Beer, R. 2003. The Handbook of Tibetan Buddhist Symbols. Serindia Publications, Inc. USA
  7. Source: gser nya
  8. http://www.buddhismgifts.com/articles-on-buddhism/meaning-buddhist-symbols/
  9. http://windhorseart.com/about-ashtamangala-info-text

म्हः पूजा

चित्र नं. १ः म्हःपूजा मण्डलको चित्र
म्हः पूजा नेपाल संवत अनुसारको नयाँ वर्षको सुरुवात कार्तिक शुक्लपक्ष प्रतिवदाको दिन नेवार समुदायले मनाउने पर्व हो । यस पर्वमा हिन्दु तथा बाैद्ध दुवै समुदायका नेवारहरूले अाफूले अाफैलार्इ पूजा गरी सुस्वास्थ्य तथा दिर्घायुको कामना गर्ने गरिन्छ । यसका लागि परिवारका सबै सदस्यहरू अनिवार्य रुपमा एकै ठाउँमा बसी अाफूलार्इ मण्डलमा प्रतिविम्वित गरी अाफैले अाफ्नाे पूजा गरिन्छ । म्हःपूजा हिन्दु तथा बाैद्ध दुवैले श्रद्धापूर्वक मनाउने भएकोले पर्वलार्इ धार्मिक समन्वयको कडीको रूपमा पनि लिइएको छ । म्हःपूजाका लागि परिवारको सबै भन्दा जेठी आमाले पूजा अघि सारी अाफ्नो अाफै पूजा गर्न लगाइन्छ । अाफ्नाे प्रतिविम्व सार मण्डलमा चित्रित गरी अाफूलार्इ चिन्ने ज्ञानदर्शन प्राप्त गरी जीवन सुख अानन्दमय वनाउने र सुस्वास्थ्य दिर्घायुको कामना गर्ने गरिन्छ । विदेशमा वसेका नेपालीहरूले पनि यस म्हःपूजालार्इ अाफ्नो माैलिक पहिचानका रूपमा मनाउने गरेको छ ।

पूजा विधि

यस पूजा शुरू गर्न सर्वप्रथम घरको बुइगलमा वा अन्य खुला कोठाको भुर्इंमा ढुंगाको धुलो प्रयोग गरी परिवारका प्रत्येक सदस्यको लागि एक एकवटा मण्डल वनाइन्छ । यस वाहेक सबै भन्दा माथि एक र सवैभन्दा मुनि एक गरी दुर्इ वटा थप मण्डल देवताका लागि वनाइन्छ । यस वाहेक पानीले भरिएको गाग्री, नाङ्लो र कूचाेको लागि पनि मण्डल वनाइन्छ । मण्डललार्इ रँगहरू प्रयाेग गरी सिंगारिन्छ र फलफूल, धूप, फूल, जजंका (यज्ञोपवित) अादि सामग्रीहरूले सजाइन्छ ।

परिवारका सवै सदस्यहरू लहरै पलेटी कसेर मण्डल सामुन्ने परी वस्दछ । परिवारकाे सवैभन्दा जेठी अामाले शुरूमा सूर्य रूपी सुकुण्डालार्इ पूजा गरी सवै मण्डलहरू पूजा गर्दछ । तत् पश्चात् सबैलार्इ 'धाै सगँ' दहिको सगुन दिइन्छ । त्यस पछि सवैले लामो कपडाको वत्ती (खेलु इताः) मण्डल माथि बालिन्छ । बालिएको खेलु इताःले दिप्तमान् भइरहेको मण्डलको पूजा गरी जेठी अामाले सजाइएको विमिरा, अन्य फलफूल, जजंका, गोदावरी फूल र वत्ती सवैको हातहातमा दिइन्छ र सवै सदस्यले ती सामग्रीहरू निधारले ढोगी ग्रहण गरिन्छ ।

यस पश्चात् खेँ सगँ (उसिनेको अण्डा र तेलमा तारेको माछाको सगुन) दिइन्छ । सगुन दिर्इ भातको जाँड तिन पटक सम्म थपी थपी खुवाइन्छ । यसरी जाँड थप्दा कचाैरा भुर्इमा राख्नु हुँदैन । सगुन ग्रहण गर्दा सगुन दिने अामालार्इ यथाश्रद्धा दक्षिणा दिइन्छ ।

म्हःपूजा विधि स्थान, क्षेत्र, समुदाय अनुसार विविध स्वरूपमा पाइन्छ । माथि गरिएको वर्णन अनुसारको पूजा अधिकांश समुदायहरूले गर्ने विधि हुन् ।

अष्टमङ्गाकिंत अष्टदल पद्माकार मण्डल

मण्डलको भावार्थ
मण्डलको सामान्य अर्थ संस्कृतमा गोलाकार हो । पूजा साधना प्रयाेजनमा मण्डलले विषयको सार अर्थ तथा समग्र स्वरूप जनाउन प्रयोग गरिन्छ ।[६][७][८] यसर्थ म्हःपूजा मण्डलले म्हः (अाफू) को सार अर्थ तथा यथार्थ स्वरूप चित्रित गर्दछ । म्हःको विविध पक्षलार्इ समावेश गरी मण्डलको मध्य विन्दुमा अाफूलार्इ राखिन्छ । मण्डलको बिविध अंग तथा पक्षहरूलार्इ निम्नानुसार प्रस्तुत गरिएको छ ।

चुनढुंगाको धुलोको प्रयोगः म्हःपूजाको मण्डल चुनढुंगाको धुलोबाट लेखिन्छ । चुनढुंगा उपलब्ध नभएको अवस्थामा चामलको धुलो पनि प्रयोग गरेको पाइन्छ । धुलोलार्इ सीधै हातमा लिर्इ मण्डल कोर्ने वा साँचो प्रयोग गरी मण्डल वनाउने गरिन्छ । यसरी धुलोले नै लेखिनुको कारण यो मण्डल पूजा पश्चात् मेटाउनु पर्ने भएकोले हो । अाफू के हो ? भनी चित्रमा कोरी त्यसको दर्शन गरे पश्चात् त्यसलार्इ तुरून्तै मेट्नु पर्दछ । जसरी निर्मित मण्डल अाफ्नै निर्मित प्रतिविम्व मात्र हो यसरी नै अाफूको रूपमा मानिएको 'म' को भावना, अाफ्नो भाैतिक रूप (physical aspects) तथा चेतसिक (psychic aspects) दुवै पक्ष एेना भित्र देखिने प्रतिविम्व समान हुन् भन्ने थार्थ दर्शनलार्इ बुझ्नको लागि यसरी धुलोको प्रयोग गरिएको हो ।[९][१०] अाजभोली धातुको मण्डल वनार्इ त्यसमा केहि धुलोको प्रयोग गरी पनि म्हः पूजा गर्न थालेको पाइन्छ ।

अष्तदल पद्माकारः म्हःपूजा मण्डल अाठवटा पात भएको कमलको फूलको स्वरूपमा वनाइन्छ । म्हः (अाफू) लार्इ कमलको फूलको रूपमा प्रतिविम्वित गर्नु ब्यक्तिको अादर्श रूप हो । जसरी कमलको बोट हिलोबाट निस्केको भएतापनि कमलको फूल त्यस हिलोबाट अलग भएको हुन्छ र त्यस हिलो प्रति निर्लिप्त भएको हुन्छ । यसरी नै यस संसार रूपी हिलोबाट माथि उठ्न सक्ने अादर्श स्वभाव सवै ब्यक्तिहरूमा विद्यमान छ तर यसलार्इ नचिनेको कारण वा विर्सिएको कारण हामी संसाररूपी दलदलमा रमाइरहेको र अनन्त दुःखको भुमरीमा परिरहेको कुराको बोध गराउने यस मण्डलको अाकृति पद्माकार वनाइएको हो । पद्मको अर्काे अर्थ पवित्रता हो । राग, द्वेष र मोह रूपी दलदलबाट अलग्ग रही काय, वाक् र चित्तका कर्महरू शुद्ध राखिरहने अादर्श रूप 'म' हो भन्ने अनुभूति गराउने पनि यसको उद्देश्य हो । कमलको अाठवटा पातको अर्थ अष्टमंगल, अार्य अष्टाङ्गिक मार्ग हो । प्रशिद्ध बाैद्ध स्त्रोत्र 'मंगलाष्तव स्तोत्र' को नवाै पंक्ति "गो कन्या शंख भेरी दधि फल कुसुमं पावको दिपमाला तुष्टा सर्वार्थसिद्धि विमलसुमनसा मंगलं वो दिशन्तु ।।" अनुसार यस अष्टदलमा गो अर्थात् पृथ्वी, कन्या, शंख, सिंग, दहि, फलफूल, फूल, दीपकमाला यी अाठ चिन्ह मंगलचिन्हका रूपमा राखिन्छ । 
शैव परम्परानुसारको षट्कोणाकार मण्डल

षट्कोणाकारः हिन्दुमतानुसार वनाइने मण्डलचाहिं षट्कोणाकार हुन्छ। शैव परम्पराको षट्कोणले प्रकृति र पुरूष वा शिव र शक्ति को एकत्वको स्वरूप नै अाफू भएको ज्ञानबोध गराउन खोजिएको हुन्छ । [२][३]

मण्डलको बीचको वनाइने संकेन्द्रित (Concentric) वृतहरूः .[११]

अधिकांश प्रचलनहरूमा बीचको विन्दु वरिपरि ४ वटा संकेन्द्रित वृतहरू वनाइन्छ । तिनीहरूको प्रतिक निम्नानुसार छ ।[१२] [१३]
  • तेलको मण्डल - छिटो नसुक्ने लामो समय सम्म टिकी रहने तत्व, चेतन तत्व, नामस्कन्ध
  • अाखे (खैरो चामलको पूर्ण अन्न) - अखण्डता, पूर्णता
  • धान - पुनरावृति, पुनर्जन्म
  • लावा (ताय्) - हेतु प्रत्येय, कार्य र कारणको उपज
कसैकसैले मण्डलको बीचमा ६ वटा वृतहरू कोरेको पनि पाइन्छ । यी मध्ये सवै भन्दा भित्र चेतन तत्वको प्रतिकको रूपमा तेलको वृत र पञ्चतत्वको प्रतिकको रूपमा क्रमशः अाखे (खैरो चामलको पूर्ण अन्न), कालो मास, धान, कालो भटमास र लावा (ताय्) का वृतहरू वनाइन्छ ।

ख्यलुइता बाल्नु - ८ देखि १० इन्चि सम्म लामो गरी वनाइने कपडाको वत्ती दुइ थान मण्डलको छेउमा राखिन्छ । मण्डल पूजा पश्चात् ती वत्तीहरूको दुवै छेउ बाली तेर्सो र ठाडो पारी प्लस अाकारमा मण्डल माथि बालिन्छ । यसको प्रतिकात्मक अर्थ अाफूमा सर्वाङ्गीणरूपमा ज्ञानको दीपक प्रज्ज्वलित गर्नु हो । ज्ञानको दीपक बालेको तत्क्षणमा नै अज्ञान रूपी अन्धकार हराउँछ । अाफू र जगतको यथार्थ छर्लङ्ग हुन्छ ।

अष्टमात्रिका मण्डल रूपी भोजको थाली
भोज

पूजाको अन्तमा सवै परिवारजन एकै पंक्तिमा वसी सुन्दररूपमा सिंगारिएको मण्डल माथि नै थाल राखी परम्परागत नेवाः भोज खाइन्छ । जति सुकै राम्रो सिंगारिएको भए पनि त्यस मण्डलको सुन्दरतामा पटक्कै अाशक्त नभर्इ मण्डल विग्रिएला भन्ने सुर्ता नलिइकन अष्टमात्रिकाका प्रतिक स्वरूप अाठ परिकारयुक्त भोज खाइन्छ । भोज समाप्त भए पश्चात् मण्डल र थाली रात भरिका लागि त्यतिकै छोडिन्छ र भोलि पल्टमात्र भुइ बढारेर सफा गरिन्छ ।
संन्दर्भ स्रोत सूची

  1. http://nepalicalendar.rat32.com/index.php?
  2. Dhaubhadel, Manoranjan N.. "Mha Puja -- A Unique Newah Tradition", NOA Florida Chapter, 17 November 2012. अन्तिम पहुँच मिति:12 October 2013.
  3.  Maharjan, Ujjwala. "Cultural symbolisms in Mha Puja", 5 November 2010. अन्तिम पहुँच मिति:21 November 2012.
  4.  "Mha Puja today, Nepal Sambat 1132 being observed", 27 October 2011. अन्तिम पहुँच मिति:21 November 2012.
  5. "Mha Puja 2012 & New Year Nepal Samvat 1133 Celebration". 2012. अन्तिम पहुँच मिति: 15 October 2013.
  6. YOWANGDU, 2012। Sand Mandalas: Creating A Perfectly Harmonious World. [Available online at] https://www.yowangdu.com/tibetan-buddhism/sand-mandalas.html
  7. van den Hoek, A. W. (2004). Caturmāsa: Celebrations of Death in Kathmandu, Nepal. CNWS Publications. p. 127. ISBN 9789057890987 .
  8. Löwdin, Per (1985). Food ritual and society among the Newars. Uppsala University. p. 66. ISBN 9789150605938 .
  9. https://en.wikipedia.org/wiki/Sand_mandala
  10. Chittister, S.J., 2011. The Mandala: Why Do Monks Destroy It? [available online] at http://www.huffingtonpost.com/sister-joan-chittister-osb/mandala-why-destroy-it_b_970479.html
  11. Bajracharya, Chunda (2000). Newah Tajilajii Nakhah Chakhah. Kathmandu: Nepal Bhasa Academy. p. 145.
  12. शाक्य सुवर्ण, ने.सं. ११२३. म्हंपूजा विधि, अोलम्पस क्लव, नेपाल
  13. बज्राचार्य राजेन्द्रमान, ने.सं. ११२७. म्हंपूजाः पूजाविधि र भावार्थ, वज्रयान बाैद्ध तथा महाविहार संघ नेपाल।

साधु को अर्थ



भिक्षु सम्यकसम्वोधि प्राणपुत्रको फेसबुक पोष्ट (2016.12.28) बाट उद्धरित


साधु को अर्थ – १. अशल, गुणी, पवित्रशुद्ध । Good. Virtuous. Pious. Holy । २. लाभदायी, पुण्यदायक, गुणकारी, प्रवीण, पारंगत, पोख्त, कुशल, निपुण, दक्ष । Profitable. Proficient. Meritorious ।

धम्मपद ३५ अनुसार
चित्तस्स दमथो साधु, चित्तं दन्तं सुखावहं,
चित्त दमन गर्नु उत्तम, दान्त चित्त हुन्छ सुखकारी ।

'साधु' शब्द को प्रयाेग–

बौद्ध परम्परामा प्रायस गरी अशल कुराको जानकारी आउंदा – राम्रो, यस्तै हुनुपर्छ – भन्ने शुभ अभिव्यक्तिको रूपमा छोटकरीमा साधु भन्ने चलन । साथै कुनै काम सुरु गर्ने संकेतको रूपमा र समाप्त भएको संकेतको रूपमा साधु साधु साधु भन्ने चलन छ ।


साधुकाे विराेधी शब्द इर्ष्या–
साधारण मानिसमा ईर्ष्या हुंदा अरूको प्रगति भएको हेर्न सक्दैन ईर्ष्या वृद्धि गर्छ । यो एक अकुशल मानसिक कर्म हो । मनमनै अरूप्रति डाह गरेर आफै अशान्त हुन्छ । राजनीति देखि धर्म लगायत अन्य जति पनि विषय छन्, जहां विवाद, विद्रोह, शत्रुता विकसित भएका छन् त्यसको मूल कारण अरूको प्रगति देख्दा साधु भनेर खुसी प्रकट गर्न नसकेको र उल्टा ईर्ष्या, डाह उत्पन्न गरेर नै हो । जहां ईर्ष्या डाह भयो त्यसको विनास गर्न खोज्नु स्वभावविक नै हुन जान्छ ।

भारतले नेपालको विकासमा ईर्ष्या गर्छ, वैदिकहरू बुद्धको इज्जतमा ईर्ष्या गर्छ । यसैले भारतले नेपाललाइ दमन गर्न खोज्छ, वैदिक बुद्धको अपमान र बौद्धहरूलाइ दमन गर्न खोज्छ । एक राजनैतिक दल अर्कर्ाे दलको अशल कामको प्रशंसा गर्न सक्दैन, भ्याएसम्म पाहा पछारेजस्तै गरी पछार्न चाहन्छ र चुनावमा निर्मूल गर्न खोच्छ । यो सबै ईर्ष्याको परिमाण हो ।


साधु को महत्व, साधु भन्नु दश कुशल कर्ममध्ये एक–

यसैले यसको समाधान को लागि बुद्धशिक्षा अनुसार दश कुशल कर्ममध्ये पर प्रगतिमा खुसी हुनु एक कुशल कर्म छ । अरूको प्रगति थाहा पाउदा – राम्रो भएछ, होस आदि – भनी प्रशंसा गर्न साधु भन्नु पर्छ । यसरी भन्दा ईर्ष्या विकसित हुन पाउँदैन र मन कुशल भएर बस्छ । यो पनि एक मानसिक कर्म मात्र हो ।

तर यसरी साधु भन्न सकिएमा कुशल कर्म वा प्रगति गर्नेको जुन पुण्य वा कुशल भाव छ, त्यो कर्म नगरिकन नै साधु भन्दा प्राप्त हुने बताइएको छ । यसैले साधु भन्ने बानीले मनमा अरूप्रति प्रसन्नता विकास गर्ने हुनाले अरू प्रति क्रोध, विनाश वा हानि गर्ने सम्भावना नै हुदैन । हेर्दा साधारण भए तापनि समाजमा बस्ने मानिसहरूमा मैत्री भाव राख्न यो एक वचन अति महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ ।

बिष्णुकाे नवाैं अवतार - बुद्ध अवतार वारे तथ्यसत्य

विष्णुका अवतारका रूपमा बुद्ध -
दुर्इ शिष्यका बीचमा धर्मचक्र प्रवर्तन गर्दै
भगवान विष्णुको नवाैं अवतार बुद्ध
विष्णुको दश अवतार मध्ये उत्तर भारतीय हिन्दु परम्परामा बुद्धलार्इ नवाैं अवतारको रूपमा (दक्षिण भारतमा बुद्धको सट्टा बलरामलार्इ राखिन्छ) चित्रित गरिएको छ । यसरी बाैद्ध दर्शनका प्रवर्तक भगवान बुद्धलार्इ विष्णुको अवतारको रूपमा स्थान दिनुले सतही रूपमा हिन्दु बाैद्धहरूको धार्मिक सहिष्णुतालार्इ टेवा पुर्याएको देखिन्छ । तर ती पुराणहरूमा बुद्धलार्इ जुन रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ त्यो बुझ्ने हो भने ती मिथकहरूमा 'बुद्ध' भनिएका पात्र र इ.पू ६ अाैं शताब्दिमा लुम्विनीमा जन्मेका सिद्धार्थ गाैतम एकै ब्यक्ति हुन भन्न गाह्रो छ । यदि गाैतम बुद्धलार्इ नै प्रस्तुत गरिएको हो भने ती पुराणका कथनहरू दुर्इ परम्परा बीच चलेको तत्कालीन द्वन्दको उपजमात्र हुन भन्न सकिन्छ । बुद्धका उपदेशहरू अनिश्वरवादी, अनात्मवादी भएकाले बुद्ध शिक्षा वैदिक परम्परा भन्दा पृथक छ । त्यसैकारणले हिन्दु दार्शनिकहरूले बाैद्ध दर्शनलार्इ नास्तिक धर्ममा वर्गीकृत गरिएको छ ।

विष्णु अवतारका रूपमा बुद्ध - एेरावतेश्वर मन्दिर
भगवान बुद्ध विष्णुका अवतार हुन् भन्ने पाैराणिक उल्लेखहरूको अाधार लिर्इ हिन्दु-बाैद्ध एकताका लागि कैयन अभियानहरू चलेका छन् ।[१] तर यस सम्वन्धी केहिं गहिराइमा अध्ययन गर्ने हो भने यस अाधार कतिको बलियो छ भन्ने बुझ्न सकिन्छ । यस सम्वन्धी निम्न कुराहरू विचारणीय छन् ।[२]

  • पुनः पुन जन्म हुने बुद्ध - बिष्णुको अवतार भनिएका बुद्ध यस पृथ्वीमा बारम्बार जन्म लिने खालको हाे । बुद्ध अवतार पछि भगवान विष्णुले कल्कि अवतारको रूपमा जन्म लिए । यतिमात्र नभर्इ जव जव धर्मको हानी हुन्छ तव तव त्यसलार्इ पुनः संस्थापन गर्न बारम्बार जन्म लिन अाउँछु भनि विष्णुले भेनेका छन् । जव कि शाक्यमुनी गाैतम शुद्दोदनको राजकुलमा जन्म भर्इ संसारको विद्यमान दुःख देखी वैराग्य उत्पन्न गरी गृहत्याग गरे । अाफ्नो अथक परिश्रमले विलुप्त भइसकेको विपश्यना ज्ञानलार्इ पुनर्जिवित गरी पुनर्जन्म हुन दिने सबै प्रकारका कर्म संस्कार तथा क्लेशलार्इ पूर्णरूपमा निर्मूल पारी भवसंसरणबाट सँधैका लागि विमुक्त भएका थिए । सम्येकसंबुद्धत्व प्राप्त हुनासाथ “अयं अन्तिमा जाति” (यो मेरो अन्तिम जम्न हो । ) “नत्थिदानिपुनब्भवोति” (अब मेरो पुनर्जन्म हुने छैन।) भनी उद्घोषण गरेका थिए । “पुनः पुनः जन्म लिन्छु” भन्ने र “यो मेरो अन्तिम जम्न हो” भन्ने यी दुर्इ पात्र एकै ब्यक्ति हुन् भन्नु कदापि विवेकपूर्ण देखिंदैन । यी पुराणहरूमा गरिएको यस प्रकारको विरोधाभास पूर्ण प्रस्तुति यदि सत्य हो भने बुद्धको भवविमुक्तिप्रदायिनी (संसारचक्रबाट मुक्त हुने) शिक्षा मिथ्थ्या सावित हुन जान्छ । 
  • मायामाेहका अवतारः विष्णु पुराण अनुसार बुद्ध अवतार विष्णुका सद् गुणका अवतार नभर्इ दुर्गुणका अवतार हुन् । उनी विष्णुमा भएको दुर्गुण ‘मायामोह’ का अवतार थिए । उनको पृथ्वीमा अवतरणको उद्देश्य अाफ्नो वाक् चातुर्यको माध्यमवाट असुर जातिका जनतालार्इ अवैदिक धर्म सिकार्इ वैदिक कर्मकाण्डबाट विमुख वनार्इ सद् गतिको बाटो बन्द गरिदिनु हो । तत्पश्चात् ती दैत्यहरूलार्इ वध गर्न सकिने भएकोले इन्द्र लगायत देवताहरूको स्वर्गको राज्य सुरक्षित हुन्छ । यसरी विष्णुको यस अवतारमा बुद्धलार्इ एक छलगर्ने धुर्त गुरूका रूपमा चित्रित गरिएको छ । 
  • बुद्ध र बाैद्हरूको संहार गर्न कल्कि अवतारः कल्किपुराण अनुसार भगवान बिष्णुको दशाैं अवतारका रूपमा कल्किको अवतरण हुन्छ । कल्किले शुन्यवादी बाैद्धहरूसँग युद्ध गरी बाैद्धहरूको सफाया गर्नेछ जुन युद्धमा सबै बाैद्धहरू, जिन (बुद्धको अर्को नाम), शुद्दोदन र महामाया अादि सबैको वध गरी विजय हासिल गर्दछ । 
यस प्रकारको बाैद्ध विरोधी पाैराणिक साहित्यमा अाधारित अवतारवादले कथित धार्मिक सहिष्णुतालार्इ टेवा दिँदैन । यी साहित्यहरू तत्कालीन शत्रुता र द्वन्दका उपजहरू हुन् । यसलार्इ अाजका धार्मिक सहिष्णुता प्रेमी जनताहरूले ती मिथकहरू मिथ्थ्या हुन भनी बुझी सत्य र मानवताका अाधारमा परस्पर मैत्री भाव कायम गरी वस्नु उपयुक्त हुन्छ ।[२]

बुद्ध अवतार सम्वन्धी पाैराणिक उद्धरणहरू

विष्णु पुराण

बुद्धलार्इ बिष्णुको अवतारको रूपमा प्रस्तुत गर्ने काम सर्वप्रथम बिष्णु पुराणबाट शुरूवाट भएको देखिन्छ । यसमा रचिएको कथा यस प्रकार छ । देवता र दैत्यहरूको संग्राममा देवताहरू पराजित हुन्छ । तत्पश्चात् देवताहरू भगवान विष्णुकहाँ पुग्दछन् । अाफ्नो समस्या ब्यक्त गर्नु पूर्व तिनीहरूले विष्णुको गुणको वखान गरी स्तुति गर्दछ । तत्पश्चात् भगवान विष्णुको दुर्गुणहरूको पनि वखान गरी स्तुति गर्दछ ।

दंभप्रायम् असंबोधि, तितिक्षा दमवर्जितम् ।
यद् रूपे तव गोविन्द, तस्मै दैत्यात्मने नमः ।

(अर्थः हे गाेविन्द, तपार्इको जुन दंभी स्वरूप छ, संबोधिविहिन स्वरूप छ, सहिष्णुताविहिन, संयमविहिन दैत्य स्वरूप छ त्यसलार्इ हामी प्रणाम गर्दछाैं ।)

क्राैर्मं मायामयं घोरं, यच्चरूपं तवासितम् ।
निशाचरात्मने तस्मै, नमस्ते पुरूषोत्तम ।।

(अर्थः हे पुरूषोत्तम ! तपार्इको क्रुरतापूर्ण, भयंकर मायामय र तमोमय रूप छ, त्यसलार्इ हामी नमस्कार गर्छाैं ।)

यस प्रकारको स्तुति पश्चात् देवताहरूले विष्णुको सामु अाफ्ना समस्याहरू निम्नानुसार प्रस्तुत गरे ।

स्ववर्ण धर्माभिरता, वेदमार्गानुसारिणः ।
नशक्यास्तेरयो, हंतुमस्माभिस्तपसावृताः ।।

(अर्थः यी जो हाम्रो शत्रु छन्, उनीहरू वेदधर्मका अनुशरण गर्छन्, वर्ण धर्मको पालना गर्छन् र तपोनिष्ट छन् । त्यसै कारणले हामी उनीहरूलार्इ वध गर्न असमर्थ भयाैं । )

इत्युक्तो भगवांस्तेभ्यो, मायामोह शरीरतः ।
समुत्पाय ददाै विष्णु, प्राह चेदं सुरोत्तमान् ।।

(अर्थः उनीहरूको प्रार्थना सुनी भगवान विष्णुले अाफ्नाे देहवाट मायामोहको उत्पति गरार्इ देवताहरूलार्इ दिए र भने)

मायामोहोखिलान्दैत्यास्तान्वोहयिस्यति ।
ततो वध्याभविष्यन्ति, वेदमार्गवहिष्कृता ।।

(अर्थः यो मायामोह सबै दैत्यहरूलार्इ मोहित गरिदिनेछ । त्यसपछि तिनीहरूले वेदमार्गलार्इ त्याग गर्नेछ । जसले गर्दा तिमीहरूले उनीहरूको वध गर्न समर्थ हुन्छाै । )

तद्गच्छत न भीः कार्या, मायामोहोयमग्रतः ।
गच्छन्तद्योपकाराय, भवतां भविता सुराः ।।

(अर्थः त्यसैले हे देवताहरू ! अव तिमीहरू जाउ । भय त्याग गर । यो मायामोह त्यहाँ जान्छ र तिमीहरूको उपकार गर्छ । )

नानाप्रकार वचनं स, तेषां युक्तियोजितं ।
या तथा त्रयीधर्म, तस्य जुस्ते यथायथा ।।

(अर्थः नाना प्रकारका युक्तिपूर्ण वचनमा फसार्इ मायामोहले असुरहरूका त्रयी धर्म (वैदिक धर्म) छुटार्इ दिए । )

भगवान बुद्धको दुर्गुण स्वरूपका यस बुद्ध अवतारलार्इ अन्य पुराणहरूमा पनि दोहर्याइएको पाइन्छ जसले बुद्ध र उनको शिक्षा प्रति हीनभाव पुष्ट हुँदै जान्छ ।

अग्नी पुराण
वक्षे बुद्धावतारं च, पठतः श्रृण्वतोर्थदम् ।
पुरा देवासुरा युद्धे, दैत्यैर्देवाः पराजिताः ।।

(अर्थः अव म बुद्धावतारको वर्णन गर्दछु, यो जसले पढ्छ र सुन्छ उसको मनोरथ पूर्ण हुन्छ । पूर्वकालमा सुर र असुरहरूको युद्ध भयो जसमा दैत्यहरूले देवताहरूलार्इ पराजित गरे ।)

मायामोहस्वरूपोसाै, शुद्धोदनसुतोभवत् ।
भगवान मायामोह रूपमा अार्इ शुद्धोदनको पुत्र भए ।

मत्स्यपुराणम्
कर्तुं धर्मब्यवस्थानमसुराणां प्रणाशनम् ।
बुद्धो नवमको जज्ञे तपसा पुष्करेक्षण ।
देवसुन्दररूपेण द्वैपायनपुरः सरः ।। २४६ ।।

(अर्थः धर्मको ब्यवस्थापन तथा असुरहरूको संहार गर्नाका लागि कमलनयन, देवसुन्दर बुद्धको जन्म नवाैं अवतारका रूपमा भयो । )

पद्ममहापुराणम्
समुत्पाद्यददाैतस्याप्राहचेदंवृहस्पतिम् ।
मायामोहोयमखिलांस्तान्दैत्यान्मोहयिष्यति ।।

(मायामोहले सारा दैत्यहरूलार्इ मोहित पार्दै लान्छ भनी वृहस्पतिले भने । )


भवतासहितः सर्वान्वेदमार्गबहिष्कृतान् ।
सवै दैत्यहरू वेदमार्गबाट वहिष्कृत हुनेछ ।


श्रीमद्भागवतमहापुराणम्
प्रथम खण्ड, प्रथमस्कण्ध, अध्याय ३ पृ ५६

ततः कलाै सम्प्रवृत्ते सम्मोहाय सुरद्विषाम् ।
बुद्धो नाम्नाजनसुतः कीकटेषु भविष्यति ।। २४ ।।

त्यस पछि कलियुग शुरू भएपछि मगधदेश (विहार) मा देवताहरूका शत्रु दैत्यहरूलार्इ मोहित गर्नका लागि अजनका पुत्रका रूपमा तपार्इंको बुद्धावतार हुनेछ ।
द्वितीयखण्ड, दशमस्कंधे, अध्याय - ४०, पृ ३७६

नमो बुद्धाय शुद्धाय दैत्यदानवमोहिने ।
दैत्य दानवहरूलार्इ मोहित गर्नका लागि तपार्इं शुद्ध अहिंसा मार्गको प्रवर्तक बुद्धको रूप ग्रहण गर्नु हुन्छ । म तपार्इंको नमस्कार गर्दछु ।

भविष्य पुराण
(प्रतिसर्ग पर्व ४, अं.२०)

बलिना प्रेषितो भूमाै, मयः प्राप्तो महासुरः ।
शाक्यसिंह गुरूर्गेयो, बहुमाया प्रवर्तकः ।।३०।।
स नाम्ना गाैतमाचार्या, दैत्य पक्ष विवर्धकः ।
सर्व तीर्थेषु तेनेव, यंत्राणि स्थापितानि वै ।।३१।।
तेषामधोगता येतु, बाैद्धाश्चासंसमन्ततः ।
शिखा सुत्र विहीनाश्च, बभूवूर्वर्णसंकरा ।।३१।।
दश कोट्य स्मृता अार्या, बूभबुर्बाैद्ध मार्गिणः ।।

(अर्थ - बलिले पृथ्वीमा एक माया प्रवर्तक महान् असुरलार्इ पठायाे जो शाक्यसिंह नामले प्रख्यात भयो, जसलार्इ गाैतम अाचार्य पनि भनिन्थ्यो । उनी दैत्यहरूको पक्ष वढाउने ब्यक्ति थिए । उनले सबै तीर्थहरूमा अाफ्नो संस्था स्थापित गरे । जो जो उनका मतानुयायी भइ बाैद्ध भए ती सबै टुपी र जनै छोडी नीच गतिमा गर्इ वर्णसंकर भए । दश करोड अार्य बाैद्धमार्गका अनुगामी भए।)

बाल्मीकि रामायण
(बाल्मीकि रामायण, गीताप्रेस गोरखपुर, अयोध्याकाण्ड, सर्ग १०९, श्लोक ३४)


यथा हि चोरः स तथा हि बुद्धस्तथागतं नास्तिकमत्र विद्धि ।
तस्माद्धि यः शक्यतमः प्रजानां स नास्तिके नाभिमुखा बुधः स्यात ।।

(अर्थ - जसरी चोर दण्डनीय हुन्छ त्यसरी नै (वेदविरोधी) बुद्ध पनि दण्डनीय छ । तथागत र अन्य नास्तिकहरूलार्इ पनि यहाँ यहि कोटिमा सम्झनु पर्दछ । त्यसकारण प्रजापालक राजाले जुन नास्तिकलार्इ दण्ड दिन्छ त्यसलार्इ चोरलार्इ समान दण्ड दिनु पर्छ । तर जो वशमा लिन सकेको छैन, त्यता नास्तिकका सन्मुखमा कोहि पनि विद्वान् ब्राम्हण नपरून्, उनीहरू सँग कोहिं पनि वार्तालाप नगरून् । )

कल्किपुराणम्
द्वितीयांश, षष्ठोअध्यायः

सिंहलद्वीप (वर्तमान श्रीलंका) का बौद्धहरूको परिचय–
कल्किपुराणमा जुन बौद्धहरूको हत्या गरियो, ती बौद्ध कति महान सोच कति लोकतान्त्रिक रहेछन् ? तर पनि किन बौद्धहरूको विनाश गर्नु पऱ्यो ? यो सबैले बुझ्न सक्नु पर्छ । अर्थात बौद्धको सम्यक जीवन प्रति किन डाह गर्छन वैदिकहरू ? हेर्नुहोस् कल्कि पुराणमा बौद्धहरूको कति राम्रा आचरण बताइएको छ ।

बुद्धालयं सुविपुलं वेदधम्र्मवहिष्कृतम् । 
पितृदेवार्चनाहीनं परलोकविलोपकम् ।। २,६,४१।।
यो कीकटपुर अत्यन्त विस्तृत नगर हो र बौद्धोंहरूको प्रधान आलय हो । यस देशमा वैदिक धर्मकाे अनुष्ठान गरिंदैन । यहाँका मान्छेहरू पितृपूजा वा देवपूजा गर्दैनन् र परलोकसँग पनि भय राख्देनन् ।

देहात्मावादबहुलं कुलजातिविवज्र्जितम् ।
धनै: स्त्रीभिर्भक्ष्यभोज्र्य: स्वपराभोकदर्शिनम् ।। २,६,४२।।
यस देशका धेरै मानिसहरू शरीरमा नै आत्माभिमान गर्छन् । उनीहरू दृश्यमान शरीर वाहेक अन्य अात्मा स्वीकार गर्दैनन् । उनीहरूमा कुलाभिमान वा जातीय अभिमान केहिं पनि छैन । उनीहरू धन, स्त्रीग्रहण, भोजन अादि विषयमा सबैलार्इ समान मान्दछन् । कसैलार्इ पनि उँच नीच मान्दैनन् ।

नानाजनै: परिवृते पानभोजनतत्परै ।। २,६,४३।।
यस देशमा अनेक प्रकारका मनुष्यहरू छन् ।  उनीहरू सबै पिउने, भोजन खानेमा समय बिताउँछन् ।

श्रुत्वा जिनो निजगणैः कल्केरागमनं क्रुधा ।
अक्षाैहिणीभ्यां सहितः संबभूव पुराद्बिहि ।।४४।।

(कल्कि अाफ्नो गण सहित युद्ध गर्न अाएको कुरा जव जिन (बुद्धको अर्को नाम) थाहा पाउँदछ तव उनी दुर्इ अक्षाैहिणी सेना (एक अक्षाैहिणीमा २१८७० हात्ती, २१८७० रथ, ६५६१० घोडा र १०९३५० पैदल सिपाहि हुन्छ।) लिर्इ नगर बाट बाहिर अाउँदछ ।)

द्वितीयांश, सप्तमोअध्यायः
रे बाैद्धा ! मा पलायध्वं निवर्त्तध्वं रणाङ्गणे ।
(हे बाैद्धहरू ! तिमीहरू रणभूमिबाट नभाग, फिर्ता अाउ, युद्ध गर ।)

जिनं निपतितं दृष्ट्वा बाैद्धा हाहेति चुक्रुशुः ।
कल्के सेनागण विप्रा जहृषुर्निहतारयः ।।२७।।

(जिन धराशायी भएको देखी बाैद्धहरूको सेना हाहाकार गर्न थाले । शत्रुको मृत्यु भएकोले कल्किका सेनाको हर्षको सीमा रहेन ।)

स तु शुद्धोदनस्तेन युयुधे भीमविक्रमः । ...
(भीमविक्रम शुद्धोदनले पनि उ सँग युद्ध गर्न थाले । ...)

निरीक्ष्य कल्किं ते बाैद्धास्त्रसुर्धर्म्मनिन्दका ।।५०।।
(...धर्मको निन्दा गर्ने बाैद्धहरू भयले ब्याकुल भयो । )


तृतीयांशः , प्रथमोध्यायः -
दत्त्वा मोक्षं म्लेच्छबाैद्धप्रियांणां कृत्वा युद्धं भैरवं भीमकर्म्मा ।
हत्वा बाैद्धान् म्लेच्छसंघांश्च कल्किस्तेषां ज्योतिः स्थानमापूर्य्य रेजे ।।४३।।

(यस प्रकार भयंकर कर्म गर्ने कल्किले भयंकर युद्ध गरी बाैद्धहरू र म्लेच्छहरूको संघको नाश गर्यो । अनि कल्किले उनीहरूका स्त्रीहरूलार्इ पनि मुक्तिपद दिए । मृत बाैद्ध र म्लेच्छहरूलार्इ ज्योतिर्मय स्थानमा पठार्इ शोभायमान गरे ।)

ये शृण्वन्ति वदन्ती बाैद्धनिधनं म्लेच्छक्षयं,
सादराल्लोकाः शोकहरं सदा शुभकरं भक्तिप्रदं माधवे ।
तषामेव पुनर्न जन्ममरणं सर्ब्बार्थसम्पत्करं ।
मायामाेहविनाशनं प्रतिदिनं संसारतापच्छिदम् ।। ४४ ।।

(यस म्लेच्छ र बाैद्धहरूको नाश भएको कथा जसले अादरपूर्वक पढ्छ र सुन्छ, उसको सबै शोक हट्दछ । माधव प्रति उसको भक्ति उत्पन्न हुन्छ । यसले उसको न जम्न हुन्छ न मृत्यु हुन्छ । यस वृतान्तको सुन्ने मानिसलार्इ सबै प्रकारको सम्पत्ति प्राप्त हुन्छ । मायामोह हट्दै जान्छ र संसारको तापहरू सहनु नपर्ने हुन्छ ।)

तृतीयांशः एकविंशोध्यायः
ये भक्त्यात्र पुराणसारममलं श्रीविष्णुभावाप्लुतं,
शृण्वन्तीह वदन्ति साधुसदसि क्षेत्रे सुतीर्थाश्रमे ।
दत्त्वागां तुरगं गजं गजवरं स्वर्णं द्विजायादरात् ।
वस्त्रालङ्कारणैः प्रपूज्य विधिवन्मुक्तास्तु एवोत्तमाः ।।३१।।

(जसले साधु समाजमा, पुण्यक्षेत्रमा, पुण्य तीर्थमा गर्इ महर्षिहरूको अाश्रममा गर्इ वस्त्र, अाभूषण अादि दान गरी ब्राम्हणहरूको पूजा गर्छ, अादरपूर्वक गार्इ, घोडा, हात्ती, सुन अादि दान गरी भक्तिपूर्वक विष्णुभावले पूर्ण भर्इ सबै पुराणका सार यस शुद्ध कल्किपुराणको कीर्तन वा श्रवण गर्दछ, यी श्रेष्ठ ब्यक्तिहरूको मुक्ति निश्चित छ, यसमा कुनै सन्देह छैन ।)

बुद्धका वारे उल्लेख भएका पुराणहरूको सूची
  • हरिवंश (1.41) 
  • विष्णु पुराण (3.18) 
  • भागवत् पुराण (1.3.24, 2.7.37, 11.4.23) 
  • गरूड पुराण (1.1, 2.30.37, 3.15.26) 
  • अग्नी पुराण (16) 
  • नारदीय पुराण (2.72) 
  • लिङ्ग पुराण (2.71) 
  • पद्म पुराण (3.252)
  • ब्रम्हाण्ड पुराण, भागवत् तात्पर्य (1.3.28) 
  • भविष्य पुराण 
  • अन्य ग्रन्थहरूः
    • पराशरकृत वृहत् पराशर होरा शास्त्र (2:1-5/7).

बुद्ध अवतारवाद सम्वन्धी केहिं रोचक टिप्पणीहरू

  • बाैद्धमतलार्इ हिन्दु (वैष्णव) धारमा विलय गराउनेः जर्मन विद्वान् हेलमुट भो ग्लेजनपको भनार्इ - यस प्रकारको साहित्यहरूको रचना हुनुको पछाडी बाैद्धहरूलार्इ विस्तारै हिन्दु (वैष्णव) धारमा विलय गराउने अन्तरनिहित मनोवाञ्छा देखिन्छ ।[३]
  • बुद्ध अवतारका बुद्ध र शाक्यमुनि बुद्ध एकै होइनन्ः बुद्ध अवतारका बुद्ध र शाक्यमुनि बुद्धको समयकाल फरक छ । करिव इ.सं. ५०० तिर जन्मेकाे, ६४ वर्ष बाचेका, जीवनकालमा केही दानवहरूको वध गरेका, वैदिक धर्म मान्ने, जिन नाम ब्यक्ति पिता भएका अादि वर्णनलार्इ हेर्ने हो भने बुद्ध अवतारमा चित्रित गरिएका ब्यक्ति सिद्धार्थ गाैतम होइनन् ।
  • हिन्दु दार्शनिकहरू बुद्धलार्इ अाफ्नो धर्म भित्र समाहित गर्न चाहँदैनन्ः कुमारील भट्ट (इ.सं. ७०० तिर - मिमांशधारका हिन्दु दार्शनिक) बुद्धलार्इ हिन्दु धर्म सँग जोड्न स्वीकार गर्दैनन् । क्षेत्रीय धर्मको उलंधन गरी अाफै धर्म गुरू बन्न खोजेका, वेदका विपरित र अाफैले अाफैलार्इ ठगेका ब्यक्तिका रूपमा बुद्धका वारे उनले टिप्पणी गरेका छन् ।[४]
  • दलित अभियानका पाचाैं सपथः डा. भिमराव अम्वेडकर बुद्ध विष्णुको अवतार हो भन्ने कुरालार्इ प्रखररूपमा खण्डन गर्ने ब्यक्ति हुन् । महान् दलित अभियानका क्रममा धर्म परिवर्तनका लागि २२ सपथहरू मध्ये पाचाैं यस प्रकार छ - "मैं यह नहीं मानता और न कभी मानूंगा कि भगवान बुद्ध विष्णु के अवतार थे, मैं इसे पागलपन और झूठा प्रचार-प्रसार मानता हूँ ।"[५]

काँचीका शंकराचार्य र विपश्यनाचार्य सत्यनारायण गोयन्काको संयुक्त विज्ञप्ति
(हिन्दि भाषामा प्रकाशित प्रेस विज्ञप्तिको नेपाली अनुवाद),

स्थलः महाबाेधि सोसाइटी, सारनाथ (वाराणसी) (उत्तर प्रदेश)
समयः दाेपहर ३ः३०, दिनाङ्कः सन् १९९९ नोभेम्वर १२

जगद् गुरू काँची कामकोटि पीठका श्रद्धेय शंकराचार्य श्री जयन्द्र सरस्वतीजी र विपश्यनाचार्य गुरूजी सत्यनारायण गोेयन्काकाे साैहार्दपूर्ण वार्तालापको संयुक्त विज्ञप्ति प्रकाशित गरिएको छ । दुबै यस कुरामा सहमत छन् र चाहन्छन् कि दुबै प्राचीन परम्पराहरूमा अत्यन्त स्नेहपूर्वक वातावरणा स्थापित हुन् । यस वारेमा जुन छिमेकी देशका वन्धुहरूमा कुनै कारणले कुनै प्रकारको गलत बुझाइ रहेको भए त्यसको शीध्रातिशीध्र निराकरण होस् । यस सम्वन्धमा निम्न कुराहरूमा सहमती भएको छ । 

  • कुनै पनि कारणले पूर्वकालमा पारस्परिक मतभेदहरू भएको उपजका रूपमा जस्तो सुकै साहित्यहरू निर्माण भए, जसमा भगवान बुद्धलार्इ विष्णुको अवतार भनी लेखिए, यो कुरा छिमेकी देशका बन्धुलार्इ अप्रिय लाग्यो यो हामी राम्ररी बुझ्छाैं । त्यसकारण दुबै समुदाय बीच पारस्परिक सम्वन्धमा पुनः स्नेहपूर्वक वनाउनका लागि हामी यो निर्णय लिन्छाैं कि भूतकालमा जे सुकै भएको भएतापनि त्यसलार्इ भुली अव अाइन्दा यस प्रकारको कुनैपनि मान्यतालार्इ वढावा दिनु हुँदैन । 
  • भारतका हिन्दु समुदाय बुद्धानुयायीहरू माथि अाफ्नो वर्चश्व स्थापित गर्नाका लागि यस प्रकारको कार्यशालाहरू अायोजना गरिरहेका छन् भनी छिमेकी देशहरूमा भ्रान्ति फैलिरहेको छ । यस प्रकारको कुरा उनीहरूको मनबाट सदाको लागि हटेर जाअोस् भन्ने उद्देश्यले वैदिक र बुद्ध-श्रमण परम्परा भारतको अन्यन्त प्राचीन मान्य परम्पराहरू मध्येका हुन् भनी प्रज्ञापित गर्दछाैं । दुबैको अा-अाफ्नो गाैरवपूर्ण स्वतन्त्र अस्तित्व छ । कुनै एक परम्पराले अाफैले अाफूलार्इ उँचा र अरूलार्इ नीच देखाउने काम परस्पर द्वेष, वैमनस्य वढाउने कारक हुन जान्छ । त्यसकारण भविष्यमा फेरि कहिल्यै पनि यसो नहोस् । दुवै परम्पराहरूलार्इ समान अादर र गाैरवको भाव दिइयोस् । 
  • सत्कर्म द्वारा कुनै पनि ब्यक्तिले समाजमा उँचा स्थान प्राप्त गर्न सक्छ र दुष्कर्म द्वारा पतित हुन सक्छ । त्यसकारण हरेक ब्यक्ति सत्कर्म गरी काम, क्रोध, मद, मोह, लोभ, मात्सर्य, अहंकार इत्यादि अशुभ दुर्गुणहरूलार्इ निकाली अाफूले अाफैलार्इ समाजमा उच्च स्थानमा स्थापित गरेर सुख शान्तिको अनुभव गर्न सकियोस् । 
उपरोक्त तीन कुराहरूमा हामी दुवैको पूर्ण सहमती छ । भारतका सवै समुदायका मानिसहरू पारस्परिक मैत्री भाव राखोस् र छिमेकी देश पनि भारतका प्रति पूर्ण मैत्री भाव राखोस् ।
[ पढ्नुस् अंग्रेजी अनुवाद ]

पादटिप्पणी तथा सन्दर्भ स्रोत
  1. सन् १९९९ नोभम्वर १९, २० र २१ मा लुम्वनीमा एक सम्मेलन अायोजना गरिएको थियो । त्यस सम्मेलनमा विभिन्न सम्प्रदायका धार्मिक नेताहरूलार्इ समेत अामन्त्रन गरिएको थियाे । त्यहिं सम्मेलनमा विपश्यनाचार्य सत्यनारायण गोयन्काज्युलार्इ पनि अामन्त्रण गरिएको थियो । यस सम्मेलनको मूल उद्देश्य हिन्दु बाैद्ध एकता थियो भने यसका लागि अाधार बुद्ध अवतार थियो । यस अाधार सम्वन्धी अायोजकलार्इ सचेत गर्दै गोयन्काज्युले एक पत्र लेखेका थिए । त्यस पत्र प्राप्त भए पश्चात् उक्त सम्मेलनको मूल उद्देश्यको अाधार नै फेरियो र सत्य तथ्यका अाधारमा उक्त विश्वभातृत्व सम्वन्धी कार्यशाला सम्पन्न भयो । उक्त पत्रलार्इ पडोसी देशों के साथ स्नेह सम्वन्ध नामक पुस्तकका रूपमा नेपाल विपश्यना केन्द्र, काठमाडाैंले प्रकाशित गरेको थियो । 
  2. गोयन्का सत्यनारायण, १९९९. पडोसी देशों के साथ स्नेह सम्वन्ध, नेपाल विपश्यना केन्द्र, काठमाडाैं । [PDF डाउनलोड गर्नुस् ।]
  3. von Glasenapp 1962 page 113, cited in O'Flaherty, page 206. 
  4. Hindu Response to Religious Pluralism, Page 34, by Pi. Es Ḍāniyēl 
  5. Ucko, Hans (2002). The people and the people of God. LIT Verlag Münster. p. 101. ISBN 978-3-8258-5564-2 .
  6. https://ne.wikipedia.org/ - बुद्ध अवतार