बिष्णुकाे नवाैं अवतार - बुद्ध अवतार वारे तथ्यसत्य

विष्णुका अवतारका रूपमा बुद्ध -
दुर्इ शिष्यका बीचमा धर्मचक्र प्रवर्तन गर्दै

भगवान विष्णुको नवाैं अवतार बुद्ध

विष्णुको दश अवतार मध्ये उत्तर भारतीय हिन्दु परम्परामा बुद्धलार्इ नवाैं अवतारको रूपमा (दक्षिण भारतमा बुद्धको सट्टा बलरामलार्इ राखिन्छ) चित्रित गरिएको छ । यसरी बाैद्ध दर्शनका प्रवर्तक भगवान बुद्धलार्इ विष्णुको अवतारको रूपमा स्थान दिनुले सतही रूपमा हिन्दु बाैद्धहरूको धार्मिक सहिष्णुतालार्इ टेवा पुर्याएको देखिन्छ । तर ती पुराणहरूमा बुद्धलार्इ जुन रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ त्यो बुझ्ने हो भने ती मिथकहरूमा 'बुद्ध' भनिएका पात्र र इ.पू ६ अाैं शताब्दिमा लुम्विनीमा जन्मेका सिद्धार्थ गाैतम एकै ब्यक्ति हुन भन्न गाह्रो छ । यदि गाैतम बुद्धलार्इ नै प्रस्तुत गरिएको हो भने ती पुराणका कथनहरू दुर्इ परम्परा बीच चलेको तत्कालीन द्वन्दको उपजमात्र हुन भन्न सकिन्छ । बुद्धका उपदेशहरू अनिश्वरवादी, अनात्मवादी भएकाले बुद्ध शिक्षा वैदिक परम्परा भन्दा पृथक छ । त्यसैकारणले हिन्दु दार्शनिकहरूले बाैद्ध दर्शनलार्इ नास्तिक धर्ममा वर्गीकृत गरिएको छ ।

विष्णु अवतारका रूपमा बुद्ध - एेरावतेश्वर मन्दिर

भगवान बुद्ध विष्णुका अवतार हुन् भन्ने पाैराणिक उल्लेखहरूको अाधार लिर्इ हिन्दु-बाैद्ध एकताका लागि कैयन अभियानहरू चलेका छन् ।[१] तर यस सम्वन्धी केहिं गहिराइमा अध्ययन गर्ने हो भने यस अाधार कतिको बलियो छ भन्ने बुझ्न सकिन्छ । यस सम्वन्धी निम्न कुराहरू विचारणीय छन् ।[२]

• पुनः पुन जन्म हुने बुद्ध - बिष्णुको अवतार भनिएका बुद्ध यस पृथ्वीमा बारम्बार जन्म लिने खालको हाे । बुद्ध अवतार पछि भगवान विष्णुले कल्कि अवतारको रूपमा जन्म लिए । यतिमात्र नभर्इ जव जव धर्मको हानी हुन्छ तव तव त्यसलार्इ पुनः संस्थापन गर्न बारम्बार जन्म लिन अाउँछु भनि विष्णुले भेनेका छन् । जव कि शाक्यमुनी गाैतम शुद्दोदनको राजकुलमा जन्म भर्इ संसारको विद्यमान दुःख देखी वैराग्य उत्पन्न गरी गृहत्याग गरे । अाफ्नो अथक परिश्रमले विलुप्त भइसकेको विपश्यना ज्ञानलार्इ पुनर्जिवित गरी पुनर्जन्म हुन दिने सबै प्रकारका कर्म संस्कार तथा क्लेशलार्इ पूर्णरूपमा निर्मूल पारी भवसंसरणबाट सँधैका लागि विमुक्त भएका थिए । सम्येकसंबुद्धत्व प्राप्त हुनासाथ “अयं अन्तिमा जाति” (यो मेरो अन्तिम जम्न हो । ) “नत्थिदानिपुनब्भवोति” (अब मेरो पुनर्जन्म हुने छैन।) भनी उद्घोषण गरेका थिए । “पुनः पुनः जन्म लिन्छु” भन्ने र “यो मेरो अन्तिम जम्न हो” भन्ने यी दुर्इ पात्र एकै ब्यक्ति हुन् भन्नु कदापि विवेकपूर्ण देखिंदैन । यी पुराणहरूमा गरिएको यस प्रकारको विरोधाभास पूर्ण प्रस्तुति यदि सत्य हो भने बुद्धको भवविमुक्तिप्रदायिनी (संसारचक्रबाट मुक्त हुने) शिक्षा मिथ्थ्या सावित हुन जान्छ । 

• मायामाेहका अवतारः विष्णु पुराण अनुसार बुद्ध अवतार विष्णुका सद् गुणका अवतार नभर्इ दुर्गुणका अवतार हुन् । उनी विष्णुमा भएको दुर्गुण ‘मायामोह’ का अवतार थिए । उनको पृथ्वीमा अवतरणको उद्देश्य अाफ्नो वाक् चातुर्यको माध्यमवाट असुर जातिका जनतालार्इ अवैदिक धर्म सिकार्इ वैदिक कर्मकाण्डबाट विमुख वनार्इ सद् गतिको बाटो बन्द गरिदिनु हो । तत्पश्चात् ती दैत्यहरूलार्इ वध गर्न सकिने भएकोले इन्द्र लगायत देवताहरूको स्वर्गको राज्य सुरक्षित हुन्छ । यसरी विष्णुको यस अवतारमा बुद्धलार्इ एक छलगर्ने धुर्त गुरूका रूपमा चित्रित गरिएको छ । 

• बुद्ध र बाैद्हरूको संहार गर्न कल्कि अवतारः कल्किपुराण अनुसार भगवान बिष्णुको दशाैं अवतारका रूपमा कल्किको अवतरण हुन्छ । कल्किले शुन्यवादी बाैद्धहरूसँग युद्ध गरी बाैद्धहरूको सफाया गर्नेछ जुन युद्धमा सबै बाैद्धहरू, जिन (बुद्धको अर्को नाम), शुद्दोदन र महामाया अादि सबैको वध गरी विजय हासिल गर्दछ । 

यस प्रकारको बाैद्ध विरोधी पाैराणिक साहित्यमा अाधारित अवतारवादले कथित धार्मिक सहिष्णुतालार्इ टेवा दिँदैन । यी साहित्यहरू तत्कालीन शत्रुता र द्वन्दका उपजहरू हुन् । यसलार्इ अाजका धार्मिक सहिष्णुता प्रेमी जनताहरूले ती मिथकहरू मिथ्थ्या हुन भनी बुझी सत्य र मानवताका अाधारमा परस्पर मैत्री भाव कायम गरी वस्नु उपयुक्त हुन्छ ।[२]

बुद्ध अवतार सम्वन्धी पाैराणिक उद्धरणहरू

विष्णु पुराण

बुद्धलार्इ बिष्णुको अवतारको रूपमा प्रस्तुत गर्ने काम सर्वप्रथम बिष्णु पुराणबाट शुरूवाट भएको देखिन्छ । यसमा रचिएको कथा यस प्रकार छ । देवता र दैत्यहरूको संग्राममा देवताहरू पराजित हुन्छ । तत्पश्चात् देवताहरू भगवान विष्णुकहाँ पुग्दछन् । अाफ्नो समस्या ब्यक्त गर्नु पूर्व तिनीहरूले विष्णुको गुणको वखान गरी स्तुति गर्दछ । तत्पश्चात् भगवान विष्णुको दुर्गुणहरूको पनि वखान गरी स्तुति गर्दछ ।

दंभप्रायम् असंबोधि, तितिक्षा दमवर्जितम् ।
यद् रूपे तव गोविन्द, तस्मै दैत्यात्मने नमः ।
(अर्थः हे गाेविन्द, तपार्इको जुन दंभी स्वरूप छ, संबोधिविहिन स्वरूप छ, सहिष्णुताविहिन, संयमविहिन दैत्य स्वरूप छ त्यसलार्इ हामी प्रणाम गर्दछाैं ।)

क्राैर्मं मायामयं घोरं, यच्चरूपं तवासितम् ।
निशाचरात्मने तस्मै, नमस्ते पुरूषोत्तम ।।
(अर्थः हे पुरूषोत्तम ! तपार्इको क्रुरतापूर्ण, भयंकर मायामय र तमोमय रूप छ, त्यसलार्इ हामी नमस्कार गर्छाैं ।)

यस प्रकारको स्तुति पश्चात् देवताहरूले विष्णुको सामु अाफ्ना समस्याहरू निम्नानुसार प्रस्तुत गरे ।

स्ववर्ण धर्माभिरता, वेदमार्गानुसारिणः ।
नशक्यास्तेरयो, हंतुमस्माभिस्तपसावृताः ।।
(अर्थः यी जो हाम्रो शत्रु छन्, उनीहरू वेदधर्मका अनुशरण गर्छन्, वर्ण धर्मको पालना गर्छन् र तपोनिष्ट छन् । त्यसै कारणले हामी उनीहरूलार्इ वध गर्न असमर्थ भयाैं । )

इत्युक्तो भगवांस्तेभ्यो, मायामोह शरीरतः ।
समुत्पाय ददाै विष्णु, प्राह चेदं सुरोत्तमान् ।।
(अर्थः उनीहरूको प्रार्थना सुनी भगवान विष्णुले अाफ्नाे देहवाट मायामोहको उत्पति गरार्इ देवताहरूलार्इ दिए र भने)

मायामोहोखिलान्दैत्यास्तान्वोहयिस्यति ।
ततो वध्याभविष्यन्ति, वेदमार्गवहिष्कृता ।।
(अर्थः यो मायामोह सबै दैत्यहरूलार्इ मोहित गरिदिनेछ । त्यसपछि तिनीहरूले वेदमार्गलार्इ त्याग गर्नेछ । जसले गर्दा तिमीहरूले उनीहरूको वध गर्न समर्थ हुन्छाै । )

तद्गच्छत न भीः कार्या, मायामोहोयमग्रतः ।
गच्छन्तद्योपकाराय, भवतां भविता सुराः ।।
(अर्थः त्यसैले हे देवताहरू ! अव तिमीहरू जाउ । भय त्याग गर । यो मायामोह त्यहाँ जान्छ र तिमीहरूको उपकार गर्छ । )

नानाप्रकार वचनं स, तेषां युक्तियोजितं ।
या तथा त्रयीधर्म, तस्य जुस्ते यथायथा ।।
(अर्थः नाना प्रकारका युक्तिपूर्ण वचनमा फसार्इ मायामोहले असुरहरूका त्रयी धर्म (वैदिक धर्म) छुटार्इ दिए । )

भगवान बुद्धको दुर्गुण स्वरूपका यस बुद्ध अवतारलार्इ अन्य पुराणहरूमा पनि दोहर्याइएको पाइन्छ जसले बुद्ध र उनको शिक्षा प्रति हीनभाव पुष्ट हुँदै जान्छ ।

अग्नी पुराण

वक्षे बुद्धावतारं च, पठतः श्रृण्वतोर्थदम् ।
पुरा देवासुरा युद्धे, दैत्यैर्देवाः पराजिताः ।।
(अर्थः अव म बुद्धावतारको वर्णन गर्दछु, यो जसले पढ्छ र सुन्छ उसको मनोरथ पूर्ण हुन्छ । पूर्वकालमा सुर र असुरहरूको युद्ध भयो जसमा दैत्यहरूले देवताहरूलार्इ पराजित गरे ।)

मायामोहस्वरूपोसाै, शुद्धोदनसुतोभवत् ।
भगवान मायामोह रूपमा अार्इ शुद्धोदनको पुत्र भए ।

मत्स्यपुराणम्

कर्तुं धर्मब्यवस्थानमसुराणां प्रणाशनम् ।
बुद्धो नवमको जज्ञे तपसा पुष्करेक्षण ।
देवसुन्दररूपेण द्वैपायनपुरः सरः ।। २४६ ।।
(अर्थः धर्मको ब्यवस्थापन तथा असुरहरूको संहार गर्नाका लागि कमलनयन, देवसुन्दर बुद्धको जन्म नवाैं अवतारका रूपमा भयो । )

पद्ममहापुराणम्

समुत्पाद्यददाैतस्याप्राहचेदंवृहस्पतिम् ।
मायामोहोयमखिलांस्तान्दैत्यान्मोहयिष्यति ।।
(मायामोहले सारा दैत्यहरूलार्इ मोहित पार्दै लान्छ भनी वृहस्पतिले भने । )


भवतासहितः सर्वान्वेदमार्गबहिष्कृतान् ।
सवै दैत्यहरू वेदमार्गबाट वहिष्कृत हुनेछ ।

श्रीमद्भागवतमहापुराणम्

प्रथम खण्ड, प्रथमस्कण्ध, अध्याय ३ पृ ५६

ततः कलाै सम्प्रवृत्ते सम्मोहाय सुरद्विषाम् ।
बुद्धो नाम्नाजनसुतः कीकटेषु भविष्यति ।। २४ ।।
त्यस पछि कलियुग शुरू भएपछि मगधदेश (विहार) मा देवताहरूका शत्रु दैत्यहरूलार्इ मोहित गर्नका लागि अजनका पुत्रका रूपमा तपार्इंको बुद्धावतार हुनेछ ।
द्वितीयखण्ड, दशमस्कंधे, अध्याय - ४०, पृ ३७६

नमो बुद्धाय शुद्धाय दैत्यदानवमोहिने ।
दैत्य दानवहरूलार्इ मोहित गर्नका लागि तपार्इं शुद्ध अहिंसा मार्गको प्रवर्तक बुद्धको रूप ग्रहण गर्नु हुन्छ । म तपार्इंको नमस्कार गर्दछु ।

भविष्य पुराण

(प्रतिसर्ग पर्व ४, अं.२०)

बलिना प्रेषितो भूमाै, मयः प्राप्तो महासुरः ।
शाक्यसिंह गुरूर्गेयो, बहुमाया प्रवर्तकः ।।३०।।
स नाम्ना गाैतमाचार्या, दैत्य पक्ष विवर्धकः ।
सर्व तीर्थेषु तेनेव, यंत्राणि स्थापितानि वै ।।३१।।
तेषामधोगता येतु, बाैद्धाश्चासंसमन्ततः ।
शिखा सुत्र विहीनाश्च, बभूवूर्वर्णसंकरा ।।३१।।
दश कोट्य स्मृता अार्या, बूभबुर्बाैद्ध मार्गिणः ।।
(अर्थ - बलिले पृथ्वीमा एक माया प्रवर्तक महान् असुरलार्इ पठायाे जो शाक्यसिंह नामले प्रख्यात भयो, जसलार्इ गाैतम अाचार्य पनि भनिन्थ्यो । उनी दैत्यहरूको पक्ष वढाउने ब्यक्ति थिए । उनले सबै तीर्थहरूमा अाफ्नो संस्था स्थापित गरे । जो जो उनका मतानुयायी भइ बाैद्ध भए ती सबै टुपी र जनै छोडी नीच गतिमा गर्इ वर्णसंकर भए । दश करोड अार्य बाैद्धमार्गका अनुगामी भए।)

बाल्मीकि रामायण

(बाल्मीकि रामायण, गीताप्रेस गोरखपुर, अयोध्याकाण्ड, सर्ग १०९, श्लोक ३४)


यथा हि चोरः स तथा हि बुद्धस्तथागतं नास्तिकमत्र विद्धि ।
तस्माद्धि यः शक्यतमः प्रजानां स नास्तिके नाभिमुखा बुधः स्यात ।।
(अर्थ - जसरी चोर दण्डनीय हुन्छ त्यसरी नै (वेदविरोधी) बुद्ध पनि दण्डनीय छ । तथागत र अन्य नास्तिकहरूलार्इ पनि यहाँ यहि कोटिमा सम्झनु पर्दछ । त्यसकारण प्रजापालक राजाले जुन नास्तिकलार्इ दण्ड दिन्छ त्यसलार्इ चोरलार्इ समान दण्ड दिनु पर्छ । तर जो वशमा लिन सकेको छैन, त्यता नास्तिकका सन्मुखमा कोहि पनि विद्वान् ब्राम्हण नपरून्, उनीहरू सँग कोहिं पनि वार्तालाप नगरून् । )

कल्किपुराणम्

द्वितीयांश, षष्ठोअध्यायः

सिंहलद्वीप (वर्तमान श्रीलंका) का बौद्धहरूको परिचय–
कल्किपुराणमा जुन बौद्धहरूको हत्या गरियो, ती बौद्ध कति महान सोच कति लोकतान्त्रिक रहेछन् ? तर पनि किन बौद्धहरूको विनाश गर्नु पऱ्यो ? यो सबैले बुझ्न सक्नु पर्छ । अर्थात बौद्धको सम्यक जीवन प्रति किन डाह गर्छन वैदिकहरू ? हेर्नुहोस् कल्कि पुराणमा बौद्धहरूको कति राम्रा आचरण बताइएको छ ।

बुद्धालयं सुविपुलं वेदधम्र्मवहिष्कृतम् । 
पितृदेवार्चनाहीनं परलोकविलोपकम् ।। २,६,४१।।
यो कीकटपुर अत्यन्त विस्तृत नगर हो र बौद्धोंहरूको प्रधान आलय हो । यस देशमा वैदिक धर्मकाे अनुष्ठान गरिंदैन । यहाँका मान्छेहरू पितृपूजा वा देवपूजा गर्दैनन् र परलोकसँग पनि भय राख्देनन् ।

देहात्मावादबहुलं कुलजातिविवज्र्जितम् ।
धनै: स्त्रीभिर्भक्ष्यभोज्र्य: स्वपराभोकदर्शिनम् ।। २,६,४२।।
यस देशका धेरै मानिसहरू शरीरमा नै आत्माभिमान गर्छन् । उनीहरू दृश्यमान शरीर वाहेक अन्य अात्मा स्वीकार गर्दैनन् । उनीहरूमा कुलाभिमान वा जातीय अभिमान केहिं पनि छैन । उनीहरू धन, स्त्रीग्रहण, भोजन अादि विषयमा सबैलार्इ समान मान्दछन् । कसैलार्इ पनि उँच नीच मान्दैनन् ।

नानाजनै: परिवृते पानभोजनतत्परै ।। २,६,४३।।
यस देशमा अनेक प्रकारका मनुष्यहरू छन् ।  उनीहरू सबै पिउने, भोजन खानेमा समय बिताउँछन् ।

श्रुत्वा जिनो निजगणैः कल्केरागमनं क्रुधा ।
अक्षाैहिणीभ्यां सहितः संबभूव पुराद्बिहि ।।४४।।
(कल्कि अाफ्नो गण सहित युद्ध गर्न अाएको कुरा जव जिन (बुद्धको अर्को नाम) थाहा पाउँदछ तव उनी दुर्इ अक्षाैहिणी सेना (एक अक्षाैहिणीमा २१८७० हात्ती, २१८७० रथ, ६५६१० घोडा र १०९३५० पैदल सिपाहि हुन्छ।) लिर्इ नगर बाट बाहिर अाउँदछ ।)

द्वितीयांश, सप्तमोअध्यायः
रे बाैद्धा ! मा पलायध्वं निवर्त्तध्वं रणाङ्गणे ।
(हे बाैद्धहरू ! तिमीहरू रणभूमिबाट नभाग, फिर्ता अाउ, युद्ध गर ।)

जिनं निपतितं दृष्ट्वा बाैद्धा हाहेति चुक्रुशुः ।
कल्के सेनागण विप्रा जहृषुर्निहतारयः ।।२७।।
(जिन धराशायी भएको देखी बाैद्धहरूको सेना हाहाकार गर्न थाले । शत्रुको मृत्यु भएकोले कल्किका सेनाको हर्षको सीमा रहेन ।)

स तु शुद्धोदनस्तेन युयुधे भीमविक्रमः । ...
(भीमविक्रम शुद्धोदनले पनि उ सँग युद्ध गर्न थाले । ...)

निरीक्ष्य कल्किं ते बाैद्धास्त्रसुर्धर्म्मनिन्दका ।।५०।।
(...धर्मको निन्दा गर्ने बाैद्धहरू भयले ब्याकुल भयो । )


तृतीयांशः , प्रथमोध्यायः -
दत्त्वा मोक्षं म्लेच्छबाैद्धप्रियांणां कृत्वा युद्धं भैरवं भीमकर्म्मा ।
हत्वा बाैद्धान् म्लेच्छसंघांश्च कल्किस्तेषां ज्योतिः स्थानमापूर्य्य रेजे ।।४३।।
(यस प्रकार भयंकर कर्म गर्ने कल्किले भयंकर युद्ध गरी बाैद्धहरू र म्लेच्छहरूको संघको नाश गर्यो । अनि कल्किले उनीहरूका स्त्रीहरूलार्इ पनि मुक्तिपद दिए । मृत बाैद्ध र म्लेच्छहरूलार्इ ज्योतिर्मय स्थानमा पठार्इ शोभायमान गरे ।)

ये शृण्वन्ति वदन्ती बाैद्धनिधनं म्लेच्छक्षयं,
सादराल्लोकाः शोकहरं सदा शुभकरं भक्तिप्रदं माधवे ।
तषामेव पुनर्न जन्ममरणं सर्ब्बार्थसम्पत्करं ।
मायामाेहविनाशनं प्रतिदिनं संसारतापच्छिदम् ।। ४४ ।।
(यस म्लेच्छ र बाैद्धहरूको नाश भएको कथा जसले अादरपूर्वक पढ्छ र सुन्छ, उसको सबै शोक हट्दछ । माधव प्रति उसको भक्ति उत्पन्न हुन्छ । यसले उसको न जम्न हुन्छ न मृत्यु हुन्छ । यस वृतान्तको सुन्ने मानिसलार्इ सबै प्रकारको सम्पत्ति प्राप्त हुन्छ । मायामोह हट्दै जान्छ र संसारको तापहरू सहनु नपर्ने हुन्छ ।)

तृतीयांशः एकविंशोध्यायः
ये भक्त्यात्र पुराणसारममलं श्रीविष्णुभावाप्लुतं,
शृण्वन्तीह वदन्ति साधुसदसि क्षेत्रे सुतीर्थाश्रमे ।
दत्त्वागां तुरगं गजं गजवरं स्वर्णं द्विजायादरात् ।
वस्त्रालङ्कारणैः प्रपूज्य विधिवन्मुक्तास्तु एवोत्तमाः ।।३१।।
(जसले साधु समाजमा, पुण्यक्षेत्रमा, पुण्य तीर्थमा गर्इ महर्षिहरूको अाश्रममा गर्इ वस्त्र, अाभूषण अादि दान गरी ब्राम्हणहरूको पूजा गर्छ, अादरपूर्वक गार्इ, घोडा, हात्ती, सुन अादि दान गरी भक्तिपूर्वक विष्णुभावले पूर्ण भर्इ सबै पुराणका सार यस शुद्ध कल्किपुराणको कीर्तन वा श्रवण गर्दछ, यी श्रेष्ठ ब्यक्तिहरूको मुक्ति निश्चित छ, यसमा कुनै सन्देह छैन ।)

बुद्धका वारे उल्लेख भएका पुराणहरूको सूची

• हरिवंश (1.41) 
• विष्णु पुराण (3.18) 
• भागवत् पुराण (1.3.24, 2.7.37, 11.4.23) 
• गरूड पुराण (1.1, 2.30.37, 3.15.26) 
• अग्नी पुराण (16) 
• नारदीय पुराण (2.72) 
• लिङ्ग पुराण (2.71) 
• पद्म पुराण (3.252)
• ब्रम्हाण्ड पुराण, भागवत् तात्पर्य (1.3.28) 
• भविष्य पुराण 
• अन्य ग्रन्थहरूः
• पराशरकृत वृहत् पराशर होरा शास्त्र (2:1-5/7).

बुद्ध अवतारवाद सम्वन्धी केहिं रोचक टिप्पणीहरू

• बाैद्धमतलार्इ हिन्दु (वैष्णव) धारमा विलय गराउनेः जर्मन विद्वान् हेलमुट भो ग्लेजनपको भनार्इ - यस प्रकारको साहित्यहरूको रचना हुनुको पछाडी बाैद्धहरूलार्इ विस्तारै हिन्दु (वैष्णव) धारमा विलय गराउने अन्तरनिहित मनोवाञ्छा देखिन्छ ।[३]
• बुद्ध अवतारका बुद्ध र शाक्यमुनि बुद्ध एकै होइनन्ः बुद्ध अवतारका बुद्ध र शाक्यमुनि बुद्धको समयकाल फरक छ । करिव इ.सं. ५०० तिर जन्मेकाे, ६४ वर्ष बाचेका, जीवनकालमा केही दानवहरूको वध गरेका, वैदिक धर्म मान्ने, जिन नाम ब्यक्ति पिता भएका अादि वर्णनलार्इ हेर्ने हो भने बुद्ध अवतारमा चित्रित गरिएका ब्यक्ति सिद्धार्थ गाैतम होइनन् ।
• हिन्दु दार्शनिकहरू बुद्धलार्इ अाफ्नो धर्म भित्र समाहित गर्न चाहँदैनन्ः कुमारील भट्ट (इ.सं. ७०० तिर - मिमांशधारका हिन्दु दार्शनिक) बुद्धलार्इ हिन्दु धर्म सँग जोड्न स्वीकार गर्दैनन् । क्षेत्रीय धर्मको उलंधन गरी अाफै धर्म गुरू बन्न खोजेका, वेदका विपरित र अाफैले अाफैलार्इ ठगेका ब्यक्तिका रूपमा बुद्धका वारे उनले टिप्पणी गरेका छन् ।[४]
• दलित अभियानका पाचाैं सपथः डा. भिमराव अम्वेडकर बुद्ध विष्णुको अवतार हो भन्ने कुरालार्इ प्रखररूपमा खण्डन गर्ने ब्यक्ति हुन् । महान् दलित अभियानका क्रममा धर्म परिवर्तनका लागि २२ सपथहरू मध्ये पाचाैं यस प्रकार छ - "मैं यह नहीं मानता और न कभी मानूंगा कि भगवान बुद्ध विष्णु के अवतार थे, मैं इसे पागलपन और झूठा प्रचार-प्रसार मानता हूँ ।"[५]

काँचीका शंकराचार्य र विपश्यनाचार्य सत्यनारायण गोयन्काको संयुक्त विज्ञप्ति

(हिन्दि भाषामा प्रकाशित प्रेस विज्ञप्तिको नेपाली अनुवाद),

स्थलः महाबाेधि सोसाइटी, सारनाथ (वाराणसी) (उत्तर प्रदेश)
समयः दाेपहर ३ः३०, दिनाङ्कः सन् १९९९ नोभेम्वर १२

जगद् गुरू काँची कामकोटि पीठका श्रद्धेय शंकराचार्य श्री जयन्द्र सरस्वतीजी र विपश्यनाचार्य गुरूजी सत्यनारायण गोेयन्काकाे साैहार्दपूर्ण वार्तालापको संयुक्त विज्ञप्ति प्रकाशित गरिएको छ । दुबै यस कुरामा सहमत छन् र चाहन्छन् कि दुबै प्राचीन परम्पराहरूमा अत्यन्त स्नेहपूर्वक वातावरणा स्थापित हुन् । यस वारेमा जुन छिमेकी देशका वन्धुहरूमा कुनै कारणले कुनै प्रकारको गलत बुझाइ रहेको भए त्यसको शीध्रातिशीध्र निराकरण होस् । यस सम्वन्धमा निम्न कुराहरूमा सहमती भएको छ । 

• कुनै पनि कारणले पूर्वकालमा पारस्परिक मतभेदहरू भएको उपजका रूपमा जस्तो सुकै साहित्यहरू निर्माण भए, जसमा भगवान बुद्धलार्इ विष्णुको अवतार भनी लेखिए, यो कुरा छिमेकी देशका बन्धुलार्इ अप्रिय लाग्यो यो हामी राम्ररी बुझ्छाैं । त्यसकारण दुबै समुदाय बीच पारस्परिक सम्वन्धमा पुनः स्नेहपूर्वक वनाउनका लागि हामी यो निर्णय लिन्छाैं कि भूतकालमा जे सुकै भएको भएतापनि त्यसलार्इ भुली अव अाइन्दा यस प्रकारको कुनैपनि मान्यतालार्इ वढावा दिनु हुँदैन । 

• भारतका हिन्दु समुदाय बुद्धानुयायीहरू माथि अाफ्नो वर्चश्व स्थापित गर्नाका लागि यस प्रकारको कार्यशालाहरू अायोजना गरिरहेका छन् भनी छिमेकी देशहरूमा भ्रान्ति फैलिरहेको छ । यस प्रकारको कुरा उनीहरूको मनबाट सदाको लागि हटेर जाअोस् भन्ने उद्देश्यले वैदिक र बुद्ध-श्रमण परम्परा भारतको अन्यन्त प्राचीन मान्य परम्पराहरू मध्येका हुन् भनी प्रज्ञापित गर्दछाैं । दुबैको अा-अाफ्नो गाैरवपूर्ण स्वतन्त्र अस्तित्व छ । कुनै एक परम्पराले अाफैले अाफूलार्इ उँचा र अरूलार्इ नीच देखाउने काम परस्पर द्वेष, वैमनस्य वढाउने कारक हुन जान्छ । त्यसकारण भविष्यमा फेरि कहिल्यै पनि यसो नहोस् । दुवै परम्पराहरूलार्इ समान अादर र गाैरवको भाव दिइयोस् । 

• सत्कर्म द्वारा कुनै पनि ब्यक्तिले समाजमा उँचा स्थान प्राप्त गर्न सक्छ र दुष्कर्म द्वारा पतित हुन सक्छ । त्यसकारण हरेक ब्यक्ति सत्कर्म गरी काम, क्रोध, मद, मोह, लोभ, मात्सर्य, अहंकार इत्यादि अशुभ दुर्गुणहरूलार्इ निकाली अाफूले अाफैलार्इ समाजमा उच्च स्थानमा स्थापित गरेर सुख शान्तिको अनुभव गर्न सकियोस् । 

उपरोक्त तीन कुराहरूमा हामी दुवैको पूर्ण सहमती छ । भारतका सवै समुदायका मानिसहरू पारस्परिक मैत्री भाव राखोस् र छिमेकी देश पनि भारतका प्रति पूर्ण मैत्री भाव राखोस् ।
[ पढ्नुस् अंग्रेजी अनुवाद ]

पादटिप्पणी तथा सन्दर्भ स्रोत

1. सन् १९९९ नोभम्वर १९, २० र २१ मा लुम्वनीमा एक सम्मेलन अायोजना गरिएको थियो । त्यस सम्मेलनमा विभिन्न सम्प्रदायका धार्मिक नेताहरूलार्इ समेत अामन्त्रन गरिएको थियाे । त्यहिं सम्मेलनमा विपश्यनाचार्य सत्यनारायण गोयन्काज्युलार्इ पनि अामन्त्रण गरिएको थियो । यस सम्मेलनको मूल उद्देश्य हिन्दु बाैद्ध एकता थियो भने यसका लागि अाधार बुद्ध अवतार थियो । यस अाधार सम्वन्धी अायोजकलार्इ सचेत गर्दै गोयन्काज्युले एक पत्र लेखेका थिए । त्यस पत्र प्राप्त भए पश्चात् उक्त सम्मेलनको मूल उद्देश्यको अाधार नै फेरियो र सत्य तथ्यका अाधारमा उक्त विश्वभातृत्व सम्वन्धी कार्यशाला सम्पन्न भयो । उक्त पत्रलार्इ पडोसी देशों के साथ स्नेह सम्वन्ध नामक पुस्तकका रूपमा नेपाल विपश्यना केन्द्र, काठमाडाैंले प्रकाशित गरेको थियो । 
2. गोयन्का सत्यनारायण, १९९९. पडोसी देशों के साथ स्नेह सम्वन्ध, नेपाल विपश्यना केन्द्र, काठमाडाैं । [PDF डाउनलोड गर्नुस् ।]
3. von Glasenapp 1962 page 113, cited in O'Flaherty, page 206. 
4. Hindu Response to Religious Pluralism, Page 34, by Pi. Es Ḍāniyēl 
5. Ucko, Hans (2002). The people and the people of God. LIT Verlag Münster. p. 101. ISBN 978-3-8258-5564-2 .
6. https://ne.wikipedia.org/ - बुद्ध अवतार