Good Friday: जीवनको उद्देश्य के हो ? - मास्लो पिरामिड सन्दर्भ

म को हुँ?, मरो क्षमता के हो?, मेरो जीवनको उद्देश्य र लक्ष के हो ? मेरो जीवन सुखी छ की दुखी छु ? अादि प्रश्नहरूको उत्तरको खोज जीवनको एक महत्त्वपूर्ण अावश्यकता हो । यस प्रकारको सोध तथा ज्ञान सहितको जीवनलार्इ कुर्त गोल्स्टेन (Kurt Goldstein) लगायत अब्राहम मास्लोले ' (Self-actualization)' भन्ने शब्द प्रयोग गरेको छ । स्व-प्रत्यक्षीकरण सँग सम्वन्धित यस्ता प्रश्नहरूको उत्तरलार्इ प्राय मानिसहरूले कि त कहिल्यै अावश्यक महशुस नै गर्दैन कि त उमेर गइसकेपछि महशुस गर्छ कि त मृत्यु शैय्यामा रहँदा महशुस गर्दछ । मानिसका शारीरिक अावश्यकता देखि विभिन्न अन्य अावश्यकता र चाहनाहरूको पूर्तिमा नै अधिकांश जीवन ब्यतित भइसकेको हुन्छ । जति जति अावश्यकता र चाहनाहरू पुरा हुँदै जान्छ नयाँ नयाँ अावश्यकताहरू देखापर्न थाल्दछ । अन्तमा ती सबै अावश्यकता र चाहनाहरूको पूर्ति सारहीन रहेको महशुस भएमा बल्ल अाफूलार्इ चिन्ने र अाफ्नो जीवनको उद्देश्यको खोज गर्ने चेष्टा अाउँछ । अधिकांश ब्यक्तिहरूको त यो चेतना नअार्इ नै जीवन चोला सकिन्छ । यस प्रकारको चेष्टाको महत्त्वलार्इ बुझ्न अब्राहम मास्लोको अावश्यकता पदानुक्रम सिद्धान्तमा चिन्तन गर्नु उपयोगी हुन्छ ।

अब्राहम मास्लो द्वारा प्रतिपादित आवश्यकता पदानुक्रम सिद्धान्त (Maslow's Hierarchy of Need Theory) लार्इ मास्लो पिरामिडको नामले पनि प्रसिद्ध छ । उनले 'अ थिअरी ऑफ ह्यूमन मोटिवेशन' नामक अाफ्नो ग्रन्थमा १९४३ मा पहिलो पटक यो सिद्धान्त प्रस्तुत गरेका थिए । यो सिद्धान्त पछि गएर केवल मनोविज्ञानको क्षेत्रमा मात्र सिमित नरही विज्ञापन, योजना, ब्यवस्थापनका क्षेत्र मा समेत प्रसिद्ध भयो । यसमा मास्लोले मानिसको आवश्यकताहरूका निम्नानुसार ५ स्तरहरू वारे ब्याख्या गरेको छ ।

1 शारीरिक अावश्यकता - Physiological needs

मानिसको अस्तित्व सँग प्रत्यक्ष सम्वन्धित देहिक अावश्यकताहरू जस्तै गाँस, बास, कपास, हावा, पानी, सन्तानोत्पादनका लागि याैन क्रिया अादि मानिसका लागि सबै भन्दा प्राथमिक अावश्यकताहरू हुन् । यी अावश्यकताहरू पुर्ति नभएसम्म मानिस अन्य कुरा गर्न र सोच्न सकिरहको हुँदैन ।

2 सुरक्षा अावश्यकता - Safety needs

अाधारभूत शारीरिक अावश्यकता पुर्तिको केहि हदसम्म महशुस गरेपछि मानिसले सुरक्षा अावश्यकतालार्इ प्राथमिकता दिन थाल्दछ । अाफ्नो ब्यक्तिगत सुरक्षा, बित्तीय सुरक्षा, स्वास्थ्य सुरक्षा, दुर्घटना वा अन्य प्रतिकूल अवस्थाहरूमा ढुक्क हुनु अादि दोस्रो स्तरका अावश्यकताहरू हुन् । यसका लागि मानिसले सुरक्षित बासको ब्यवस्था गर्नमा प्राथमिकता दिन थाल्दछ । यस अावश्यकताका लागि जीविकोपार्जनको सुरक्षा, बैंक खाता, बीमा ब्यवस्था, अपाङ्ग मैत्री सुविधा, सुरक्षित अावास (घर) अादि कुराहरूको ब्यवस्थामा ध्यान दिइन्छ ।

3 तादात्मिकता तथा सम्बन्ध - Social belonging

शारीरिक तथा सुरक्षा अावश्यकता पश्चात् मानिसको तेस्रो तहको अावश्यकता तादात्मिकता वा सम्वन्ध हो । यसको अर्थ ब्यक्ति ब्यक्ति बीचमा एक अापसमा हुने मैत्री, तादात्मिकता, बन्धुत्व, अात्मीयताको सम्वन्ध हो । यस अावश्यकता पूर्तिका साधनका रूपमा साथी बनाउने, निकटता वढाउने, परिवार वनाउने, प्रेम सम्वन्ध स्थापित गर्ने अादि पर्दछन् । यस्तै कुनै क्लब, समूहका ब्यवसाय, धर्म सम्प्रदायमा अावद्धता, ब्यावसायसक संगठनहरूमा सदस्यता, खेलकुदमा सहभागिता अादि माध्यमबाट पनि यो अावश्यकता पूर्ति गर्न सकिन्छ । यस अावश्यकता पूर्ति नभएको अवस्थामा एक्लोपन, चिन्ता, डिप्रेशन जस्ता जटील मानसिक समस्याहरू उत्पन्न हुन सक्छ ।

4 आत्मसम्मान - Esteem

सबै मानिसहरूलार्इ अरूले सम्मान गरेको पन पर्छ । यस भित्र अात्म सम्मान पनि पर्दछ । यसका लागि मानिसले ब्यवसायमा होस् या अाफ्नो रूचिकर क्रियाकलाप मार्फत होस्, अाफ्नो काममा अरूबाट कदर होस्, अरूले चिनोस्, प्रशंसा गरोस् भन्ने चाहन्छ । यस अावश्यकताको पूर्ति पश्चात् मानिसले अाफूले केहि योगदान गरेको महशुस गर्दछ, अाफू महत्वपूर्ण भएको महशुस गर्दछ । यस अावश्यता पूर्ति गर्न असक्षम ठहरिएमा मानिसमा हीनता बोधको, कमजोरी र असहाय मनस्थितिको समस्याहरू विकास हुन सक्छ । मास्लोका अनुसार सम्मानको पनि उच्चस्तर र निम्नस्तर गरी दुर्इ स्तरको हुने बताएका छन् । अरू ब्यक्तिहरूबाट सम्मान खोज्ने चाहनालार्इ निम्नस्तरको भनिएको छ जसका लागि मानिसले अाफ्नो स्टाटस, पहिचान, मान, इज्जत, अाफू प्रतिको ध्यानाकर्षणलार्इ बचार्इ राख्न अनेक प्रयत्न गरिरहेको हुन्छ । अात्मसम्मानको लागि गरिने प्रयत्नलार्इ उच्चस्तरको भनिएको छ । यसका लागि मानिसले अाफ्नो क्षमता अभिवृद्धिका कामहरू गरिरहने, अाफू सबल हुन खोज्ने, सीपमा निपुणता कायम राख्न खोज्ने, स्वतन्त्रता, अात्मनिर्भरता, स्वाभिमान, दृढता विकास गर्ने गर्दछ ।

5 स्व-प्रत्यक्षीकरण - Self-actualization

मानिसको अाफ्नो सिर्जनशीलता, अात्मज्ञानबोध, सामाजिक परिवर्तनका लागि दृढ चाहना, अाफ्नो पूर्ण क्षमताको बोध अादि स्व-प्रत्यक्षीकरणका उदाहरणहरू हुन् । तसर्थ यसलार्इ अध्यात्म-दर्शन (self-exploration, self-reflection, self-discovery, self-realization) भनी पनि बुझ्न सकिन्छ । मास्लोका अनुसार अन्य अावश्यकताहरू पूर्ति भए पश्चात् मानिसले गुणस्तरयुक्त जीवन, जीवनमा जीवन्तता, जीवनको अर्थ खोज्ने चाहना राख्छन् । समाजका प्राय ब्यक्तिहरू यो स्तरसम्म पुग्नै नपाउँदै जीवन सकाउँछन् । अाफ्नो यथार्थ क्षमता र स्वभाव भन्दा भिन्न तरिकाले जीवन यापन गर्ने ब्यक्तिको जीवनमा खुसी कम र निराशा बढी हुने गर्दछ । जीवनको उद्देश्य र लक्षको बारे बोध नहुनाले उसको जीवन चर्या र उद्देश्यको तालमेल नमिलेर अन्ततोगत्वा हातमा लाग्यो शुन्यको अनुभव हुन पुग्छ । साधारण अर्थमा यसलार्इ बुझ्नु पर्दा एक जना मान्छे जसमा महान् कलाकार हुने क्षमता छ तर तर अाधारभूत अावश्यकता पूर्तिका लागि गरिरहेको संधर्षमा नै सम्पूर्ण शक्ति खर्चिदा कस्तो हुन्छ होला? यस्तै अाफ्नो शरीर र मनको क्षमतावारे नबुझेकाले जीवनका हरेक उताढ-चढावको अवस्थालार्इ दुःख र सुखको चक्रमा बगाएर विताएको एक जीवन र शरीर र मनको क्षमतावारे बुझी जीवनका हरेक उताढ-चढावको अवस्थालार्इ उपेक्षा भावमा स्थित रहि सदासुखको अवस्थामा जिएको अर्को जीवनको अन्तरबाट ब्यक्तिमा स्व-प्रत्यक्षीकरणको अावश्यकताबोध महत्त्व झल्काउँछ । म को हुँ?, मरो क्षमता के हो?, मेरो जीवनको उद्देश्य र लक्ष के हो ? मेरो जीवन सुखी छ की दुखी छ ? अादि प्रश्नहरूको उत्तरको खोजी, त्यसको प्राप्ति र त्यस अनुसारको जीवन नै स्व-प्रत्यक्षीकरणको हो ।

मास्लोका अनुसार स्व-प्रत्यक्षीकरण भएका ब्यक्तिहरूमा निम्नानुसार गुणहरू हुन्छन् ।

सिर्जनशीलता (Creativeness) - साहित्य, भाषण तथा अन्य विभिन्न कला मार्फत अाफ्नो सिर्जनशीलता झल्काइरहन्छ।
सत्य तथ्यको यथार्थ ज्ञान प्राप्त गर्न अग्रसर हुने, यसैमा स्वीकार भाव राख्ने
अात्मभाव (Ego) को प्रकृतिको यथार्थ प्रति स्वीकार भाव
पूर्वाग्रह रहितता
समस्या समाधानमा अग्रसरता - ब्यक्तिगत मामला र अहंकारलार्इ महत्व नदिर्इ समस्या समाधानलार्इ प्राथमिकता दिन्छ ।
स्वतःस्फूर्तता, सरलता र प्राकृतिक (spontaneity, simplicity and naturalness)
अनाशक्त भाव हुन्छ र एकान्तमा बसी ध्यान (स्व-मूल्यांकन, अाफ्नो वारे अध्ययन) गर्ने हुन्छ ।
संस्कृति र वातावरणबाट स्वतन्त्रता (Autonomy, independence of culture and environment) - उचित र अनुचितका अाधारमा सही निर्णय लिन्छ, संस्कृति र वातावारणको वन्धनमा फसेर गलत निर्णय गर्दैन ।
स्वच्छता र प्रशन्नता (Continued freshness or appreciation) - सँधै सामान्य प्राकृतिक कुरा देखि पनि प्रशन्न हुने गर्दछ । उदाहरणका लागि हरेक सूर्याेदय वा सूर्यास्तको सुन्दरताको प्रशंसा गर्ने, सानो भन्दा सानो कृयाकलापबाट पनि अानन्द लिन सक्ने ।
मैत्रीभाव (feeling of togetherness) - समस्त मानव एवं जगत प्रति मैत्रीभाव राख्दछ ।
अन्तरब्यक्ति सम्वन्ध (Interpersonal relations) - जो जससँग सम्वन्ध छ तिनीहरूसँग गहिरो र अर्थपूर्ण सम्वन्ध कायम राख्दछ ।
समानता र समतामा अाधारित ब्यवहार - सबै ब्यक्तिहरूमा केहि न केहि सबल पक्ष र दुर्वल पक्ष हुन्छ, सबै ब्यक्तिहरू मानिसको कोणबाट समान हुन्छन् र सबै ब्यक्तिहरूलार्इ अाफ्नो कुरा राख्ने अधिकार हुन्छ भन्ने विचार राख्दछ ।
नैतिकता - असल र खराब, उचित अनुचितका वारे स्पष्ट ज्ञान राख्दछ र अाफ्नो कुनै कर्मबाट अरूलार्इ हानी हुने काम गर्दैन ।
दार्शनिकता र हास्य (Philosophical and unhostile sense of humor) - सँधै हाँस्ने र हँसाउने प्रकृतिको हुन्छ । अरूलार्इ चित्त नदुख्ने गरी अर्थ पूर्ण हाँस्यब्यँग गरी जटील र गम्भीर विषय वस्तुलार्इ पनि सुल्झाउने गर्दछ ।
ब्यक्तिको अपूर्णता - कोहिं पनि मानिस सबै कुरामा पूर्ण हुँदैन भन्ने कुरालार्इ स्वीकार गर्दछ । अरूको कमजोरी प्रति अहंकार भाव राख्दैन । अाफू सदैव नयाँ कुरा सिक्नमा खुला हुन्छ ।

उनको भनार्इ अनुसार मानिसको अभिप्रेरणा यहिं क्रममा गति लिन्छ । अर्थात् मूलभूत आवश्यकताहरूको पूरा भए पछि नै मानिसले माथिल्लो अथवा उच्चस्तरीय आवश्यकताहरू पुर्ति गर्न अघि सर्दछ । सबै अावश्यकताहरूको पूर्ति पश्चात् मात्र स्व-प्रत्यक्षीकरणको अावश्यकता बोध हुन्छ भन्ने मास्लो कथन जस्तो अनिवार्य होइन । यस सिद्धान्त अनुसार स्व-प्रत्यक्षीकरणको अावश्यकता बोधका लागि सबै अावश्यकता पूर्ति हुनु कुरिरहने हो भने धरै जसो मानिसले यो माैका जीवनमा कहिल्यै प्राप्त गर्दैन । तसर्थ अन्य अावश्यकता पूर्ति गर्ने प्रयत्नका साथसाथै स्व-प्रत्यक्षीकरणको अावश्यकताबोध गरी यसको पूर्तिको प्रयत्नमा पनि लाग्नु पर्छ ।

सन्दर्भ सूची -
http://www.selfcounseling.com/help/personalsuccess/selfactualization.html